κάτι περί ροκ ποίησης

Επιχειρώντας να τραβήξω προς τα έξω μία ντάνα με περιοδικά κι εφημερίδες, που την είχα παραχώσει στο βάθος ενός dexion (την είχα κάπως ξεγραμμένη δηλαδή), έπεσα πάνω σ’ ένα τεύχος της πάλαι ποτέ Βιβλιοθήκης της Ελευθεροτυπίας (#207, 7/6/2002), με τον… πηχυαίο τίτλο Ροκ και λογοτεχνία. Ανοίγοντας το περιοδικάκι διαπίστωσα πως είχα τσεκάρει κάποια σημεία στα σχετικά κείμενα Ροκ καταστάσεις στην ελληνική λογοτεχνία του Γιώργου-Ίκαρου Μπαμπασάκη και Τι δεν είναι ροκ λογοτεχνία του Ευγένιου Αρανίτση, σημεία που θα μπορούσε να τροφοδοτήσουν έναν κάποιον διάλογο. Διαφωνώ δηλαδή με κάποιες απόψεις, που εμφανίζονταν κάπως σαν θέσφατα και που μπέρδευαν (και μπερδεύουν) γενικότερα τα πράγματα, αντί να τα ξεκαθαρίζουν (κάπως, ή όσο γίνεται τέλος πάντων).

Πριν από λίγους μήνες και με αφορμή την ανάρτηση για τον ποιητή Λευτέρη Πούλιο ανέφερα κάτι, το οποίον, κατά τη δική μου γνώμη, εμπεριέχει όλη την ουσία του πράγματος. Ο λόγος για την ροκ ποίηση και πώς μπορούμε αυτή να την προσδιορίσουμε. Δεν είπα κάποια σοφία, είπα, απλώς, το προφανές. Αλλά, συχνά, τα προφανή είναι εκείνα που αγνοούνται ή διστρεβλώνονται. Αντιγράφω από τα σχόλια της εν λόγω ανάρτησης (του περασμένου Οκτωβρίου): «Τα πάντα ξεκινούν από το αν υπάρχουν ‘ροκ ποιητές’ και ‘ροκ ποίηση’. Από ’κει θα πρέπει να ξεκινήσουμε(…). Και το πρώτο για το οποίο θα πρέπει να συμφωνήσουμε (αν δεν συμφωνήσουμε σε αυτό δεν θα μπορέσουμε να συζητήσουμε) είναι πως αν υπάρχει ‘ροκ ποίηση’ αυτή οπωσδήποτε είναι συνυφασμένη με το τραγούδι. Δεν νοείται δηλαδή ‘ροκ ποίηση’, η οποία δεν τραγουδιέται· και δη από εκείνους που την έγραψαν».

Πριν όμως από την ροκ ποίηση που οπωσδήποτε τραγουδιέται (όσο και αν ορισμένοι θέλουν να μας κάνουν να το ξεχάσουμε), υψώνεται ένα «αν». Που μπορεί να είναι σημαντικό, αλλά εμένα δεν με πολυαπασχολεί, επειδή έχω αποφασίσει… τι να διαλέξω. Εννοώ πως υπάρχουν δύο αντίθετες απόψεις, που εμφανίζουν σοβαρά ή λιγότερο σοβαρά επιχειρήματα, και που καλείσαι –αν ενδιαφέρεσαι– να επιλέξεις μία από τις δύο. Να αποδεχτείς τη μία ή την άλλη. Υπάρχουν μελετητές του rock, που αρνούνται τον όρο «ροκ ποίηση» και άλλοι, οι οποίοι υπεραμύνονται αυτού. Μία καλή συνοπτική προσέγγιση του θέματος, υπάρχει στο προλογικό σημείωμα του Γιώργου Ζούκα για το βιβλίο του Κώστα Αρβανίτη Ανθολογία Ροκ Ποίησης 1 [Πρίσμα, Αθήνα 1994]. Εκεί, παρατίθενται οι απόψεις (συχνά αντιδιαμετρικές) του Robert Pattison, του Robert Christgau, του David Pichaske και του Greil Marcus για το ζήτημα, ενώ ακόμη περισσότερες απόψεις διαβάζουμε στο σχετικό βιβλίο του Pichaske, που έχει μεταφραστεί και στη γλώσσα μας από την Σώτη Τριανταφύλλου· Νταίηβιντ Πιτσάσκι Η Ποίηση του Ροκ [Πρίσμα, Αθήνα 1993]. Υπάρχει λοιπόν ροκ ποίηση, ναι ή όχι; Αυτό είναι το ζητούμενο. Όχι το «τι είναι ροκ ποίηση», αλλά το αν υπάρχει. Εγώ λέω πως υπάρχει. Συμμερίζομαι δηλαδή τη θέση και τις αιτιάσεις του Pichaske και όχι ας πούμε του Christgau. Είναι χάσιμο χρόνου, εν προκειμένω, να επαναλαμβάνω πράγματα που έχουν πει άλλοι πριν από εμένα με τα οποία συμφωνώ. Με τα οποία πείθομαι. Δεν γράφω εξάλλου… βιβλίο 607 σελίδων…

Κι ενώ λοιπόν μπορεί να γίνει και στην Ελλάδα (υποτίθεται) μία σοβαρή συζήτηση για το αν έχει νόημα ο όρος ροκ ποίηση (να πει ο καθείς πώς το αντιλαμβάνεται δηλαδή, ανεξαρτήτως του τι μπορεί να υποστηρίζει ο Pichaske, ο Christgau ή όποιος άλλος), εδώ συζητάμε για τον αν ο Νίκος Καρούζος και ο Μίλτος Σαχτούρης είναι «ροκ ποιητές»· κάποιοι δηλαδή, που ούτε μουσικοί υπήρξαν, ούτε είχαν ποτέ μια, έστω και τυπική, σχέση με το rock. Το πράγμα έχει ξεφύγει εντελώς. Και σαν να μην έφτανε αυτό, μπλέξαμε ανάμεσα και την εγχώρια «ροκ πεζογραφία» και άντε μετά να βγάλουμε άκρη.

Να μερικές, μερικές μόνον, χαρακτηριστικές φράσεις του Γ. Ι. Μπαμπασάκη αρχικώς από την Βιβλιοθήκη (τα bold γράμματα δικά μου): «Όλη η πεζογραφία και η ποίηση του Πάνου (Πητ) Κουτρουμπούση μπορεί κάλλιστα να χαρακτηριστεί ροκ», «στην ποίηση, ακραιφνώς ροκ ποιητής μπορεί να θεωρηθεί ο Τάσος Δενέγρης, αλλά και ο Λευτέρης Πούλιος, η Νατάσα Χατζηδάκη και ο Βασίλης Στεριάδης, ενώ ροκ αναφορές συναντάμε ακόμη και στον Νίκο Καρούζο, ιδίως στα ποιήματα της δεκαετίας του ’70». Και μερικές του Ευγένιου Αρανίτση: «Το ροκ είναι η πηγαία διάθεση να σωματοποιηθεί ο ρυθμός μιας ψυχικής σύγκρουσης, ο οποίος προσλαμβάνει έτσι χαρακτήρα επαπειλούμενης συλλογικής αναστάτωσης και, απ’ αυτή την άποψη, υπάρχει αρκετό ροκ στην όψιμη παραγωγή του Νίκου Καρούζου. Ο Καρούζος δεν ενδιαφερόταν για το ροκ, όμως η κεντρική αρτηρία της ποίησής του δονείται από την έμμονη ιδέα του ρυθμικού παροξυσμού, από την επιθυμία να ανοιχτούν μεγάλα ρήγματα στο φράγμα του νοήματος με όχημα την όξυνση των αντιθέσεων» και λίγο πιο κάτω «το στοιχείο αυτό ευδοκιμεί στην ώριμη λογοτεχνία ολόκληρης της λεγόμενης πρώτης μεταπολεμικής γενιάς, π.χ. στον Σαχτούρη, εκατό τοις εκατό ροκ ποιητή». Είναι γεγονός πως εν σχέσει με το rock, στην Ελλάδα, πρέπει να έχουν γραφτεί τα πιο απίστευτα πράγματα και να έχουν ειπωθεί οι μεγαλύτερες κοτσάνες.

Φαίνεται, λοιπόν, πως υπάρχει κάπου αναρτημένος ένας κώδικας, μια συνταγή, ένα index που καθοδηγεί κάποιους στο τι είναι rock και τι όχι, και βάσει αυτού ξεσκαρτάρονται ποιητές και υλικό. Αρκεί, σε πολλές περιπτώσεις, μια-δυο αναφορές στους Doors, στον Dylan, ή στον Nick Cave, κανα πιοτί (και δύο, και τρία), μερικά τσιγάρα (καλύτερα χωρίς το… τσι, για να υπάρχει, έτσι πασπαλισμένη, και ολίγη παρανομία), ένας υποτιθέμενος «ροκ τρόπος ζωής» δηλαδή, και από ’κει και πέρα το αφήγημά σου ή το ποίημά σου εντάσσεται αυθωρεί στον κύκλο της ροκ λογοτεχνίας και πάμε γι’ άλλα… Αν μάλιστα το υπό εξέτασιν ποίημα ή πεζό δεν διαθέτει κάτι απ’ αυτά (αναγκαστικώς), αλλά είναι κάπως, πώς να το πούμε… κολασμένο, ολίγον ελευθεριακό και αντικομφορμιστικό, τότε μπορεί να λησμονήσουμε και τα ηλικιακά όρια του rock, επεκτείνοντας την ροκ ποίηση και λογοτεχνία ακόμη και προς τη δεκαετία του ’30. Και βεβαίως αν υπάρχει λόγος… σοβαρός, μπορούμε να μετατοπιστούμε και ακόμη πιο πίσω στο χρόνο, στην Αναγέννηση, στον Μεσαίωνα, στον Ιουλιανό τον Παραβάτη (ροκ άτομο, δε λέω…), στον Ηλιογάβαλο (τον… εστεμμένο αναρχικό) και στον Διογένη τον Κυνικό. Εκείνο που δεν έχουμε ακούσει ακόμη είναι πως ο Όμηρος ήταν… ρεμπέτης και πως ο Αλκιβιάδης υπήρξε ένας πρώιμος… ροκ σταρ. Όταν δεν αποκαλείται από τους Αμερικανούς και τους Άγγλους «ροκ ποιητής» ο Allen Ginsberg, είναι δυνατόν να αποκαλούμε εμείς «ροκ ποιητή» τον Μίλτο Σαχτούρη; Μόνο στην Ελλάδα γράφονται αυτές οι μπαρούφες.

Ορισμένοι έχουν μπερδέψει τα προφανή (αυτό είναι το μόνιμο πρόβλημα). Άλλο είναι να πούμε πως ο τάδε ή ο δείνα λογοτέχνης (ποιητής ή πεζογράφος) είναι επηρεασμένος από το rock (όπως μπορεί να είναι επηρεασμένος από χίλια-δυο διαφορετικά πράγματα) και άλλο είναι να χαρακτηρίσουμε τον ίδιον ως «ροκ ποιητή». Είναι άλλο να πούμε πως ο Ginsberg επηρεάζοντας τον Dylan επηρέασε το rock. Είναι άλλο να πούμε πως ο Ginsberg συμπορεύτηκε με το rock μέσα στο πλαίσιο της νέας αφήγησης στο δεύτερο μισό των sixties και είναι άλλο να χαρακτηρίσουμε τον ίδιον ως «ροκ ποιητή». Είναι σαν να αποκαλούμε τον Καβάφη αρχαίο ποιητή ή ελληνιστικό, επειδή κάποια θέματά του πηγάζουν από ’κείνους τους χρόνους. Ενώ λοιπόν ο Αρανίτσης γράφει πως ο Καρούζος «δεν ενδιαφερόταν για το ροκ», από την άλλη σπεύδει να τον χαρακτηρίσει «ροκ ποιητή»!! (Δηλαδή το λέει περιφραστικώς, αλλά αφού το λέει στα ίσια για τον Σαχτούρη, δεν θα είχε πρόβλημα να το πει και για τον Καρούζο). Κατά τον Αρανίτση, δηλαδή, μπορεί να είναι κάποιος «ροκ ποιητής», χωρίς ο ίδιος να το γνωρίζει!! Αυτό είναι ανήκουστο. Και ποιος θα πει ότι είναι ή δεν είναι; Προφανώς εκείνος που έχει κατασκευάσει το… ροκόμετρο· και τοποθετώντας εκεί τον κάθε ποιητή, λογοτέχνη ή ό,τι άλλο, κόβοντας και ράβοντας, θα αποφαίνεται για τα περί… ροκότητας ή όχι. Με τι κριτήριο; Μα με το αν πιστεύει ότι «το ροκ είναι η πηγαία διάθεση να σωματοποιηθεί ο ρυθμός μιας ψυχικής σύγκρουσης»…

Ο Αρανίτσης έχει δίκιο, όταν υποστηρίζει πως πρέπει «να είμαστε ιδιαίτερα επιφυλακτικοί, όταν ακούμε να διαλαλούν τη ροκ ταυτότητα περισσότερο εμφατικά απ’ ό,τι θα χρειαζόταν», αλλά το πρόβλημα είναι ότι αυτό δεν το λέει για τον εαυτό του, αλλά για τους άλλους! Για ’κείνους π.χ. που αντιλαμβάνονται «τα ποιήματα του Jim Morrison σαν ροκ ποίηση, απλώς επειδή ο συγγραφέας τους υπήρξε αστέρι της ροκ». Μα το «πρόβλημα» στα ποιήματα του Morrison –θα ήθελα να το ήξερα– είναι ο «χαμηλόφωνος λυρισμός» τους, όπως υποστηρίζει ο Αρανίτσης; Ή, μήπως, το γεγονός πως έχουμε να κάνουμε (στις περιπτώσεις που συμβαίνει) με ποιήματα που δεν έγιναν ποτέ τραγούδια; Δηλαδή ο rocker, και περαιτέρω η ροκ ποίηση, δεν μπορεί να είναι «χαμηλόφωνη» και «λυρική»; Τι θα πούμε φερ’ ειπείν για το “The scorpion departs but never returns” του Phil Ochs ή για το “Bird on the wire” του Leonard Cohen; Το… ροκόμετρο δεν θα καταγράψει τίποτα, ενώ θα εξοβελίσουμε και τους καλλιτέχνες από τα ροκ κατάστιχα; Αυτά είναι αστειότητες. Όπως έγραφε και ο Gene Bluestein (καθηγητής στο Fresno στην California) στο κείμενό του Η λαϊκή παράδοση και η ποίηση του ροκ, που δημοσιεύτηκε στη γλώσσα μας στο τεύχος 6 (Φθινόπωρο του 1971 – ναι τότε) του περιοδικού Διάλογος, που τύπωνε η Αμερικανική Πρεσβεία στην Αθήνα: «Τρεις είναι οι κύριες δυνάμεις που αντιπροσωπεύονται στην ποίηση και τη μουσική του ροκ, όπως διαμορφώθηκε αυτό κατά την δεκαετία του ’60. Το ροκ καθρεφτίζει, πρώτον, την ιδεολογία του γερμανού φιλοσόφου και ιστορικού του 18ου αιώνα Johann Gottfried Herder πως η λογοτεχνία ενός έθνους βασίζεται στην παράδοση του λαού, δεύτερον την αυξανόμενη επιρροή της αισθητικής του Ralph Waldo Emerson και τρίτον την αναγνώριση της σημασίας της νέγρικης παράδοσης. Ο συνδυασμός των τριών αυτών στοιχείων έχει εντυπωσιακά αποτελέσματα τόσο στην Αμερική, όσο και έξω απ’ αυτήν».

Δυστυχώς, στην Ελλάδα δεν μεγαλώσαμε με κείμενα σαν αυτό (που θέτει ζητήματα και που μπορεί κάποιος να διαφωνήσει ή να συμφωνήσει προβάλλοντας τα επιχειρήματά του), αλλά ψάχναμε συνήθως να βρούμε το νόημα στο φαντασιακό· στην «πλούσια ροκ ζωή» και τις «πάμπολλες ροκ εμπειρίες» (Γ. Ι. Μπαμπασάκης). Έτσι, όμως, το περισσότερο που μπορεί κανείς να καταφέρει είναι να πουλήσει μούρη σε τίποτα ανίδεους (και ανίδεες), που μετράνε το rock μόνο με τα ξύδια που κατεβάζονται ή με τα τσιγάρα που καπνίζονται…