PROVOS & MERRY PRANKSTERS

Στην αρχή της χρονιάς κυκλοφόρησε το βιβλίο Provos & Merry Pranksters/ Τα πρωτοποριακά κινήματα της δεκαετίας του ’60 [σοφίτα, Αθήνα 2013]. Συγγραφέας ο Γιάννης Γ. Μπαζός. Το βιβλίο, όπως μαρτυρά και ο τίτλος του, καταπιάνεται με δύο κινήματα των sixties που επενέβησαν στο πολιτικοκοινωνικό (αν μιλάμε για τους Provos), αλλά και στο καλλιτεχνικό επίπεδο (αν μιλάμε για τους Pranksters). Οι Provos αναπτύχθηκαν στην Ολλανδία την περίοδο 1965-1967, ενώ οι Merry Pranksters στις ΗΠΑ από το 1964 έως τα τέλη, χονδρικώς, της δεκαετίας του ’60.

Αν υπάρχει κάτι που μ’ «ενοχλεί» σ’ αυτό το ενδιαφέρον βιβλίο –κι ας το πω από την αρχή– είναι πως έχει… μυθιστορηματικό και όχι δοκιμιακό χαρακτήρα. Δηλαδή τα γεγονότα καταγράφονται γραμμικώς ανεξαρτήτως των πηγών τους, οι οποίες ναι μεν υπάρχουν (οι βιβλιογραφικές τουλάχιστον), αλλά είναι γενικές και, κατά τα συνηθισμένα, καταγεγραμμένες στο τέλος ως βιβλιογραφία. Θα μπορούσε ο Μπαζός να είχε σχηματίσει τον κορμό της αφήγησής του και από ’κει και πέρα να ενσωματώσει στα καθέκαστα ό,τι έκρινε απ’ όσα διάβαζε (με τις σχετικές παραπομπές). Επέλεξε ν’ ακολουθήσει κάτι άλλο, οk… μένω, όμως, στο ζήτημα.

Έχω την εντύπωση πως κάποιος που θέλει να γράψει γι’ αυτά τα ζητήματα στην Ελλάδα, π.χ. για τους Provos –σχηματίστηκαν στο Άμστερνταμ το 1965 και μέσα σε δυο-τρία χρόνια κατόρθωσαν να κάνουν αισθητή την παρουσία τους, προβάλλοντας εναλλακτικούς τρόπους παρέμβασης και διεκδίκησης στηριγμένοι σε μια κουλτούρα που διαπνεόταν από αναρχοαυτόνομα στοιχεία– θα πρέπει να έχει υπ’ όψιν του, κατ’ αρχάς, μια βασική ας την πω ελληνική βιβλιογραφία. Στον πρόλογο γράφει ο Μπαζός: «Αφού είχε ολοκληρωθεί το βιβλίο, ανακάλυψα –καθυστερημένα– το τεύχος “Πεζοδρόμιο 9” [Αθήνα, Διεθνής Βιβλιοθήκη, 1979] που είχε αφιέρωμα στους Provos. Το τεύχος αυτό, παρ’ ότι ολιγοσέλιδο, κατορθώνει να δώσει ένα ημερολογιακό περίγραμμα της δράσης των Provos, καθώς και κάποια κείμενά τους. Επίσης είναι πρωτοποριακό καθώς προηγείται του άρθρου του “High Times” (January, 1990), αν και μοιράζονται τις ίδιες πηγές. Αυτά για να μην ξεχνάμε κάποιες ηρωικές προσπάθειες που έγιναν και γίνονται στον ελλαδικό χώρο».

Αυτή η «καθυστέρηση», την οποίαν ομολογεί ο ίδιος ο συγγραφέας, είναι οπωσδήποτε ένα ζήτημα, αν και δεν είμαι σίγουρος πόσο θα άλλαζε η έγκαιρη ανάγνωση του Πεζοδρομίου το πνεύμα του βιβλίου, που, το ξαναλέω, είναι… μυθιστορηματικό. Και, βεβαίως, εκτός από το ένατο τεύχος του εντύπου που εξέδιδε ο Χρήστος Κωνσταντινίδης (εξ ολοκλήρου αφιερωμένο στους Provos), υπήρχε και η Ανοιχτή Πόλη με το σχετικό κείμενο του Βλάση Ρασσιά Από τους Provos στους Kabouters (τεύχος 3, Απρίλης 81), όπως και άλλες, σίγουρα, αναφορές, που δεν τις έχω, όλες, αυτή τη στιγμή στη μνήμη μου, και ίσως διαθέσιμες ή πρόχειρες. Φερ’ ειπείν η περίπτωση του βρετανικού γκρουπ Tomorrow και του τραγουδιού τους “My white bicycle” (5/1967), που ήταν εμπνευσμένο από το άσπρο σχέδιο για τα ποδήλατα των Provos. Μία τέτοια αναφορά υπάρχει στο fanzine Psychagogos (Νο 3, Ιούνιος 1986) στο άρθρο του Νίκου Κοντογούρη (υποθέτω) Tomorrow/ Keith West – Από τους Tomorrow στους Moonrider. Το σημειώνω, επειδή εκείνη την εποχή πρωτοδιάβασα το όνομα “Provos”, ακούγοντας συγχρόνως το πολύ ωραίο τραγούδι των Tomorrow. “The rain comes down but I don’t care/ The wind is blowing in my hair/ Seagulls flying in the air/ My white bicycle…”.

Δεν ξέρω αν είναι παράξενο (γιατί να είναι;), αλλά για τους Provos και το… provotariato επληροφορείτο η… ελληνική οικογένεια σε real time, το 1966! Στο περιοδικό Εικόνες (τεύχος 561, 22/7/1966), ο παλαιός μαρξιστής και λίγο αργότερα υπουργός Παιδείας της χούντας Θεοφύλακτος Παπακωνσταντίνου (τότε 61 ετών) κατέθετε άρθρο υπό τον τίτλο Οι Θιασώται της Ευκολίας / Ο «αντινομισμός» των ωργισμένων νέων (μπήτνικς, στυλιάγκι, πρόβος) ταράσσει την εποχή μας, εφιστώντας την προσοχή των αναγνωστών του σ’ αυτά τα… γελοία φαινόμενα. Γράφει ο Παπακωνσταντίνου: «Συγκρινόμενος προς τον αναρχισμόν (σ.σ. εννοεί τις θεωρίες του Μπακούνιν και του Κροπότκιν) αυτός ο σύγχρονος αναρχισμός –όπως εκφράζεται από τους ‘μπήτνικς’, τους ‘στυλιάγκι’ και τους ‘πρόβος’, ιδίως δε τους ‘πρόβος’ οι οποίοι ανέπτυξαν έντονον δράσιν τον παρελθόντα μήνα εις την ολλανδικήν πρωτεύουσαν– ομοιάζει με οικτράν γελοιογραφίαν. Το όνομα ‘πρόβο’ προέρχεται εκ περικοπής λέξεως, που σημαίνει ‘πρόκλησις’, το έδωσαν δε οι ίδιοι εις τους εαυτούς των. Αυτοεχαρακτηρίσθησαν ‘προκλητικοί’ και καταβάλλουν κάθε προσπάθεια δια να γίνουν. Είναι και αυτοί, ως επί το πλείστον, τέκνα ευπόρων οικογενειών, κατέχονται όμως όχι από πνεύμα θυσίας και προσφοράς υπηρεσίας (ζητουμένης ή αζητήτου έστω), αλλά από θανάσιμον πλήξιν.(…) Ο ‘αντινομισμός’ των έχει προσλάβει την μορφήν παιδικού πείσματος. Κάθονται εις την βάσιν ενός μνημείου, εντός της πόλεως του Άμστερνταμ, διότι απαγορεύεται αυτού ειδικώς η χρησιμοποίησις δια τον σκοπόν αυτόν. Η αντίθεσίς των προς τα καθιερωμένα εκδηλώνεται με την εξεζητημένην και ατημέλητον ενδυμασίαν των και την ηθελημένως αποκρουστικήν εξωτερικήν εμφάνισιν. (…) Συγκεντρώνονται καθ’ ομάδας και κάποιος εξ αυτών εκφράζει αποτόμως μίαν ιδέαν, η οποία ημπορεί να είναι το σπάσιμον μιας βιτρίνας, η παρεμπόδισις της συγκοινωνίας εις ένα κόμβον, η ανατροπή ενός αυτοκινήτου, η καταστροφή ενός ανδριάντος. Αμέσως κάμνει έναρξιν εκτελέσεως και οι άλλοι ακολουθούν».

Ο Παπακωνσταντίνου (πρώην μαρξιστής, το ξαναλέω) δεν έκανε κριτική στους Provos ως… καταστασιακός, αλλά ως ένας κοινός, δεξιός λαϊκιστής. Το ρόλο της κριτικής από τ’ αριστερά στους Provos επεφύλαξε για τον εαυτό της η Internationale Situationniste, με την περίφημη μπροσούρα “De la misère en milieu étudiant considérée sous ses aspects économique, politique, psychologique, sexuel et notamment intellectuel et de quelques moyens pour y remédier” (δηλ. Για τη μιζέρια της φοιτητικής ζωής από οικονομική, πολιτική, ψυχολογική, σεξουαλική και πνευματική άποψη και κάποιοι τρόποι για την αντιμετώπισή της) που προσυπέγραψε και η οποία μοιράστηκε στους δρόμους του Στρασβούργου το 1966. (Η μπροσούρα εκδόθηκε και στην Ελλάδα, το 1973, πάλι από τον Κωνσταντινίδη ως Η Μιζέρια των Φοιτητικών Κύκλων, αποτελώντας το πρώτο τεύχος του Πεζοδρομίου). Το εν λόγω κείμενο (αναφέρεται από τον Μπαζό) εξέταζε το πλαίσιο της φοιτητικής και νεανικής αμφισβήτησης της εποχής, «χώνοντάς» τα (και) στους Provos.

Γράφουν σχετικώς οι Cohn-Bendit (ο Gabriel και ο Daniel) το 1969 στο βιβλίο τους Αριστερισμός, Φάρμακο στην γεροντική αρρώστια του κομμουνισμού [Διεθνής Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 1972]: «Η εξέγερση των Ολλανδών Provos έγινε σ’ ένα οπωσδήποτε υψηλότερο επίπεδο, αν και αυτοί επίσης δεν μπόρεσαν να συνειδητοποιήσουν ότι μόνο το προλεταριάτο είναι ικανό να αλλάξη την κοινωνία. Στην πράξη, οι Provos είναι αντίθετοι με την αυξανόμενη μονοτονία της ζωής σε μια καπιταλιστική χώρα. Θέλουν να κάνουν τη ζωή πιο όμορφη, γεμάτη ποικιλία και χρώματα, αλλά δεν καταλαβαίνουν ότι εφ’ όσον το σύστημα παραμένει όπως είναι, κάθε βελτίωση μπορεί, στην καλλίτερη περίπτωση, να μπαλώσει τον μηχανισμό, ωφελώντας μερικά τμήματα της κοινωνίας και ποτέ το σύνολό της. Επομένως οι Provos μπορούν να επιτύχουν μόνο όταν ολοκληρώσουν τον αγώνα τους μέσα στην γενικότερη πάλη εναντίον της καταπίεσης». Παρότι το provotariato και το προλεταριάτο είχαν συναντηθεί, κάποιες φορές, στους δρόμους του Άμστερνταμ σε διαδηλώσεις που ακολούθησαν αιματηρές επεμβάσεις της αστυνομίας (όπως αναφέρεται και στο βιβλίο), στρατηγικός στόχος της ηγεσίας των Provos φαίνεται πως ήταν, εν τέλει, η κοινωνική ειρήνη και όχι η αληθινή δράση. Διαφωνώ δε μ’ εκείνο που γράφει ο Μπαζός στον πρόλογο πως οι Provos κατασυκοφαντήθηκαν, τάχα, «από την Αριστερά, συμπεριλαμβανομένης (και) της Internationale Situationniste». Η κριτική δεν είναι κατασυκοφάντηση (όπως διαπιστώνει ο καθείς και από το κείμενο των Cohn-Bendit).

Ρίχνοντας μια ματιά στην ελληνική βιβλιογραφία που παραθέτει ο συγγραφέας για το ζήτημα βλέπω να αραδιάζονται ένα σωρό άσχετα βιβλία (τι δουλειά έχει με το θέμα μας ο Adorno, ο Κορδάτος, ή το Λεξικό Όρων Σημειολογικής και Δομικής Ανάλυσης της Τέχνης του Σωτήρη Δημητρίου;) και όχι ας πούμε ο Αριστερισμός των Κον-Μπεντίτ, ή τα άρθρα των Ρασσιά και Παπακωνσταντίνου, όταν ακόμη και Η αυθόρμητη Εξέγερση σε Αδιέξοδο; [Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1976] του Β. Μπολσακόφ θα είχε (δηλαδή έχει) πολύ περισσότερα πράγματα να πει από το Δικαίωμα στην Τεμπελιά του Πωλ Λαφάργκ. Ας είναι…

Τώρα, για την περίπτωση των Merry Pranksters του Ken Kesey (1935-2001) δεν έχω να πω πολλά. Ίσως επειδή η δράση τους, γενικώς, είναι περισσότερο γνωστή στο… πανελλήνιο, συνυφασμένη άρρηκτα με την ανάπτυξη της ψυχεδελικής κουλτούρας στη Δυτική Ακτή των sixties. Κι εδώ ο Μπαζός χρησιμοποιεί την ίδια μέθοδο ανάπτυξης, με παραθέσεις αυτούσιων φράσεων, στοιχείων κ.λπ. άνευ της σχετικής παραπομπής. Η βιβλιογραφία για το θέμα πενιχρότατη. Ένα-δυο ξενόγλωσσα βιβλία (το On the Bus των Paul Perry/ Ken Babbs, το The Electric Kool-Aid Acid Test του Tom Wolfe) και μερικά σχετικά, κάπως σχετικά ή και καθόλου σχετικά ελληνικά (Στη Φωλιά του Κούκου του Ken Kesey, Η Πολιτική της Έκστασης του Timothy Leary, το Underground του Mario Maffi, οι Σημειώσεις για την Όραση του Jim Morrison). Κάπου γράφει ο Μπαζός: «Η γνωριμία (σ.σ. των Merry Pranksters) με τους Hells Angels έγινε μέσω του δημοσιογράφου Χάντερ Τόμσον, που εκείνη την εποχή ετοίμαζε ένα βιβλίο γι’ αυτούς». Έτσι όπως «πετάγονται» τα ονόματα είναι σαν να μην σημαίνουν τίποτα – ιδίως αν μιλάμε για τον Hunter S. Thomson και το Hell’s Angels: The Strange and Terrible Saga of the Outlaw Motorcycle Gangs (1967). Τραβηγμένη (για να μην πω άστοχη) θεωρώ και τη συσχέτιση των Merry Pranksters με τις υποκλοπές, τα blue boxes και τον Captain Crunch (και περαιτέρω τους Steve Wozniak και Steve Jobs) στα late 60s-early 70s. Μπορεί, αργότερα, στη δεκαετία του ’90, o Kesey να εμφανίστηκε σ’ ένα πάρτυ της Apple (όπως σημειώνει ο Μπαζός), αλλά η συσχέτιση ανάμεσα στους Merry Pranksters και τους… κομπιουτεράδες δεν ήταν προφανής από παλαιά (για να μην πω πως δεν ήταν καν υπαρκτή). Κάτι τέτοιο φαίνεται και από την εξέλιξη του πάρτυ (όπως περιγράφεται στο βιβλίο), όταν ο Kesey άρχισε να μιλάει για το LSD, με τους ανθρώπους της Apple να τρέχουν να μαζέψουν τα ασυμμάζευτα. Σε κάθε περίπτωση είναι άλλο να πει κάποιος πως ο Jobs πορευόταν στα 15 του (το 1970) υπό το πνεύμα των Pranksters ενδεχομένως –αν και η δική μου γνώμη είναι πως ήταν περισσότερο… Leary-ικός– και άλλο να υποστηρίζεται πως οι Merry Pranksters στα late sixties είχαν, ανοιχτά, σχέση με τους... κομπιουτεράδες και την κυβερνητική.

Εγώ πάντως, μετά απ’ όλα τούτα, έβαλα και ξανάκουσα ύστερα από χρόνια το LP “The Acid Test” του Ken Kesey και της παρέας του, που είχε τυπωθεί στην αμερικανική Sound City το 1966 και επανεκδοθεί από την βρετανική Psycho το 1983. Μου φάνηκε το ίδιο ενδιαφέρον όπως την εποχή που το πρωτάκουσα, εν αντιθέσει με τις ηχογραφήσεις του Timothy Leary δηλαδή, που είναι κάπως… κονσερβαρισμένες. Εξάλλου, εν σχέσει με το acid, Kesey και Leary δεν είχαν τις ίδιες απόψεις (ο πρώτος έψαχνε τη… χαρά της ζωής στα «ταξίδια» και ο δεύτερος τη μυστικιστική εμπειρία), ενώ και ως παρέες δεν κολλούσαν μεταξύ τους· οι οπαδοί του Leary φαίνεται πως έβλεπαν τους Pranksters σαν χαβαλέδες και τσαρλατάνους, όπως φαίνεται και από την αμήχανη συνάντησή τους στο Millbrook, το καλοκαίρι του ’64.

Τελειώνοντας, να πω πως το Provos & Merry Pranksters/ Τα πρωτοποριακά κινήματα της δεκαετίας του ’60 είναι ένα καλογραμμένο βιβλίο και ως ανάγνωσμα σε «κρατάει». Το ότι θα μπορούσε να είναι και κάτι (πολύ) παραπάνω αυτό είναι άλλο θέμα.