ΧΡΗΣΤΟΣ ΛΕΤΤΟΝΟΣ Στρατιωτικά

«1976. Μάρτιος. Οι σχέσεις μου με τις διάφορες μπουάτ τελειώνουν πικρά και οριστικά. 14 Νοεμβρίου. Βράδυ. Στο τραίνο για Σαλονίκη. Μεσάνυχτα στη Θήβα. Βλέπω φαντάρους που κατεβαίνουν φορτωμένοι το σάκκο τους και χάνονται στο σκοτάδι. Χιόνι και παγωνιά. Μετάθεση… Το παράθυρο του τραίνου θαμπό. Η αίθουσα αναμονής του σταθμού φωτισμένη. Οι φαντάροι άφαντοι μέσα στη νύχτα… Μακρυά από τα σπίτια τους. (Αυτή την τακτική δεν την κατάλαβα ποτέ – ούτε την ατέλειωτη διάρκεια της θητείας άλλωστε). Μια επίσκεψη αργότερα στην Αλεξανδρούπολη. Κάποιος φαντάρος – φίλος απ’ τη Σαλονίκη – μόνος κι άρρωστος στο ΚΙΧΝΕ… Μερικούς μήνες μετά, άλλος φίλος της Σαλονικιώτικης παρέας παρουσιάζεται στην Κόρινθο. Πήγα να τον δω στο πρώτο επισκεπτήριο. Είδα εμένα στις κερκίδες του γηπέδου ανάμεσα σε 4500 φαντάρους να περιμένω και να ελπίζω… 1969. Θλιβερές ιστορίες…
Κάπως έτσι, με τέτοιες αφορμές, ωρίμασε φαίνεται η ιδέα του δίσκου. Όταν το κουβέντιασα με τον συμπατριώτη Λάζαρο Ανδρέου, αυτός ενθουσιάστηκε. Πρόσθεσε και τις δικές του εμπειρίες, κλειστήκαμε στο σπίτι για ένα τετράμηνο και δουλεύαμε. Όταν τελειώσαμε περίσσευαν αρκετά τραγούδια. Παρουσιάζω τα “Στρατιωτικά” στην τότε εταιρεία μου και δεν τα δέχονται. “Πολύ ειδικό θέμα” λένε. “Έλλειψη φαντασίας” λέω γω και δεν επιμένω. Τελειώνω κάποτε μ’ αυτή την εταιρεία, πάω σε άλλη, μου λένε τα ίδια, αλλά μου ζητάνε δυο-τρία τραγούδια απ’ τη σειρά (τα ‘σουξέ’!...). Δεν δίνω τίποτα. Τα χρόνια περνάνε, εγώ ζωγραφίζω, αλητεύω στο εξωτερικό και το ’79 επιστρέφω στην Ελλάδα αποφασισμένος να ξαναμπλεχτώ στις θλιβερές καλλιτεχνικές ιστορίες, αλλά ν’ αντέξω αυτή τη φορά! Χτυπάω χιλιάδες πόρτες γραφείων τηλεοπτικών, κινηματογραφικών, θεατρικών, μπουάτ κ.λπ. και περνάω ένα χρόνο περιμένοντας… Μοναδική όαση η μπουάτ Λιόγερμα στη Σαλονίκη, όπου, κάθε χρόνο επί μισό μήνα, παρουσιάζω τα “Στρατιωτικά” και αρέσουν. Το ίδιο συμβαίνει σε τέσσερις συναυλίες στη Λήμνο και στις διάφορες ταβέρνες της Αθήνας που τα τραγουδούσα για γνωστούς και αγνώστους. Πεισμένος πια για τα “Στρατιωτικά” και με 30.000 δραχμές που είχα στο Ταμιευτήριο, μπήκα στο στούντιο, να κάνω επιτέλους τον δίσκο σαν παραγωγός-φίλος με τους μουσικούς και χωρίς άγχος μην και ξεπεράσουμε τις καθορισμένες ώρες παραγωγής και καταστραφώ οικονομικά!... Τα βράδυα συνέχιζα να τραγουδώ στο μικροσκοπικό Bar 12, εισπράττοντας τα πολύτιμα μεροκάματα που με βοήθησαν ν’ αρχίσω και να τελειώσω τον δίσκο. Ο Γιάννης Σπανός – 10 χρόνια αγαπημένος φίλος – προσφέρθηκε να παίξει πιάνο. Ο Σταμάτης Κραουνάκης ενορχήστρωσε με όση άνεση ήθελε στο στούντιο και οι φίλοι μουσικοί στο τέλος δεν ήθελαν καν να πληρωθούν – ίσως επειδή για πρώτη φορά αντιμετωπίστηκαν σαν ανθρώπινα όντα… Περάσαμε 70 αξέχαστες ώρες με καφέδες και ουζάκια και τελειώσαμε έναν δίσκο που απ’ την αρχή είχαμε αγαπήσει. Ο Μανώλης Καβουκλής, τέλος, είχε το θάρρος να αναλάβει την εκτύπωση και προώθησή του. Τους ευχαριστώ όλους».Τι να προσθέσω στα όσα γράφει ο Χρήστος Λεττονός, στο οπισθόφυλλο του άλμπουμ; Ίσως ότι τα «Στρατιωτικά» [Εναλλάξ/ Μουσικό Επίρρημα ΕΝΑΛ Νο 1, 1982] είναι ένα από τα πιο υπερήφανα θλιμμένα, ιδιαίτερης καλλιτεχνικής αξίας άλμπουμ που γράφτηκαν ποτέ στον τόπο μας. Ακούγοντας και σήμερα το «Σε θυμάμαι συχνά» (το “Chelsea Hotel #2” του Leonard Cohen), την «Πρώτη έξοδο», το «Γενέθλια στο αναρρωτήριο», το «Σκοπιά στη Φλώρινα», το «Σαν εκδρομή», σφίγγεται η καρδιά μου. Δεν είναι οι «εικόνες», αφού όλοι όσοι κάναμε Στρατό λίγο-πολύ γνωρίζουμε, είναι, κυρίως, η ερμηνευτική προσωπικότητα του Λεττονού (μέγας!), που μετατρέπει όποια λέξη βάζει στο στόμα του σε… πουκάμισο του μαρτυρίου.
Αυτός ο πολύ σημαντικός τραγουδιστής, που έκανε την καριέρα που έκανε στις μπουάτ, τα θέατρα, την TV, αλλά και τη δισκογραφία («Μαρτυρίες» και «Τετραλογία» με τον Δήμο Μούτση, «Ελλαδέξ» με το Γιάννη Λογοθέτη, «Ο Μορμόλης» με τον Γιάννη Σπανό, η δική του «Γραφειοκρατία» με τα ωραία breaks του Γιάννη Κιουρκτσόγλου, «Ο Έλληνας σήμερα» από το θεατρικό του Δημήτρη Κολλάτου, σε μουσική Γιώργου Χατζηνάσιου…) και που διέκοψε κάποια στιγμή την επαφή του με τα καλλιτεχνικά, για ν’ ασχοληθεί με την καλλιέργεια της γης, έφυγε εντελώς αναπάντεχα από τη ζωή, όταν την 5η Ιουνίου του 1994, στα 45 του χρόνια, κάηκε μαζί με το φίλο του Χαράλαμπο Σουράπα (πρώην ιδιοκτήτη της ΕΒΓΑ, όπως έγραψαν τότε οι εφημερίδες), στο σπίτι τους, στη Μερέντα του Μαρκόπουλου.Στην είδηση του θανάτου του, που βλέπετε παραπάνω, και που δημοσιεύτηκε στην Ελευθεροτυπία τη Δευτέρα 6/6/1994, διαβάζετε πως ο Χρήστος Λεττονός (πραγματικό όνομα Χρήστος Λυμπιτσούνης) ήταν 48 ετών. Είναι λάθος. Στο οπισθόφυλλο των «στρατιωτικών» υπάρχει ως ντοκουμέντο, το στρατολογικό του βιβλιάριο, στο οποίο φαίνεται καθαρά πως ήταν γεννημένος το 1949 (ήταν δηλαδή 45). Επίσης, γίνεται ειδική αναφορά στο τραγούδι «Σε θυμάμαι συχνά». Γράφει ο ίδιος ο τραγουδοποιός: «Είναι το Chelsea Hotel του Leonard Cohen – πρότυπό μου επί χρόνια. Βρίσκεται στο δίσκο επειδή α) ταιριάζει με το γενικό κλίμα, β) είναι εκπληκτικό τραγούδι, και γ) προαναγγέλλει μελλοντικό μου δίσκο με τραγούδια του».
Τα «Στρατιωτικά» ήταν ο τελευταίος δίσκος του Χρήστου Λεττονού…

Σε θυμάμαι συχνά
Σε θυμάμαι συχνά σε δωμάτια φτηνά/ πώς μιλούσες γλυκά στο σκοτάδι/ σώμα ζεστό και το στρώμα απαλό/ και στους δρόμους αργούσε το βράδυ.

Έτσι είν’ η πόλη, καλή αφορμή/ να γυρέψουμε σάρκα και χρήμα./ Μα η αγάπη αυτή πώς γερνάει στη στιγμή/ σε μια γκρίζα και πένθιμη Αθήνα.

Ναι, μα εσύ είσαι καπνός/ χάθηκες, πας, προσπερνάς και στο κόσμο σε χάνω./ Ποτέ πια ξανά δε θ’ ακούσω να λες/ «σ’ έχω ανάγκη», «δε σ’ έχω ανάγκη»/ «σ’ έχω ανάγκη», «δε σ’ έχω ανάγκη»/ ο χρόνος κυλάει και ξεχνάς.

Σε θυμάμαι συχνά σε δωμάτια φτηνά/ ήσουν σάρκα, αγάπη και μύθος./ Μου είπες ξανά πως ζητάς ομορφιά/ και ότι εγώ απ’ αυτήν ήμουν τζίφος.

Μα ήσουν όλo καρδιά, για παιδιά σαν κι εμάς/ που δε μοιάζουμε σαν αγγελούδια./ Γυρνάς ξαφνικά και μου λες/ «ε καλά, είσαστ’ άσχημοι, μα λέτε τραγούδια».

Ναι, μα εσύ είσαι καπνός/ χάθηκες, πας, προσπερνάς και στο κόσμο σε χάνω./ Ποτέ πια ξανά δε θ’ ακούσω να λες/ «σ’ έχω ανάγκη», «δε σ’ έχω ανάγκη»/ «σ’ έχω ανάγκη», «δε σ’ έχω ανάγκη»/ ο χρόνος κυλάει και ξεχνάς.

Κι ούτε θέλω να πω πως τρελά σ’ αγαπώ/ δε μπορώ πια καημούς να γιατρεύω./ Σε θυμάμαι συχνά, σε δωμάτια φτηνά/ μόν’ αυτό, δε σε σκέφτομαι καν, δε σε γυρεύω.