ΘΟΔΩΡΗΣ ΚΑΛΛΙΦΑΤΙΔΗΣ με λένε Στέλιο

Ήταν προς τα τέλη της δεκαετίας του ’80, όταν είχα δει στην ΕΤ-1 –για πρώτη και τελευταία έως ώρα φορά– την ταινία του Σουηδού Johan Bergenstråhle “Jag Heter Stelios” από το 1972 (ξαναπροβλήθηκε από την ET-3 την 30/12/2000, όπως διαπίστωσα από ένα ψάξιμο στο δίκτυο). Δεν θυμάμαι ποιος ήταν ο λόγος· το λέω, γιατί κάποιος λόγος θα υπήρχε. Μπορεί κάτι να είχα διαβάσει πιο πριν, κάποια κριτική σε κινηματογραφικό περιοδικό, κάτι τέλος πάντων… δεν μπορώ να θυμηθώ. Η ταινία εκείνη, με τον ελληνικό τίτλο «Με Λένε Στέλιο», με είχε εντυπωσιάσει· δεν ξέρω αν θα με εντυπωσίαζε το ίδιο και τώρα, αλλά τότε ήμουν 20+ ετών, ενώ τώρα όχι…

Όπως αντιλαμβανόμαστε και από το σχετικό κείμενο-απόκομμα, που είχα την πρόνοια να φυλάξω δίχως, πάντως, να σημειώσω την ημερομηνία προβολής (μάλλον γραμμένο από τον Νίνο Φένεκ Μικελίδη στην Ελευθεροτυπία), το “Jag Heter Stelios” ήταν ένα κοινωνικό φιλμ, που πραγματευόταν τα προβλήματα προσαρμογής μιας παρέας ελλήνων μεταναστών στην σοσιαλδημοκρατική Σουηδία των τελών της δεκαετίας του ’60 με αρχές του ’70 (επί πρωθυπουργίας Olof Palme δηλαδή). Εκείνο που μου είχε προξενήσει εντύπωση στο φιλμ, και το οποίον εξακολουθώ μετά από τόσα χρόνια να θυμάμαι, είναι η άνεση του σουηδού σκηνοθέτη να δείξει και να καταδείξει, ένα άλλο πολύ διαφορετικό πρόσωπο (το οποίον, ίσως, ν’ αγνοούμε ακόμη και σήμερα στην Ελλάδα), εκείνο του (σουηδικού) ρατσισμού και της ξενοφοβίας.

Για να πω την αλήθεια, την ταινία τη θυμήθηκα με αφορμή έναν πρόσφατο ελληνικό δίσκο, για τον οποίον ήδη έχω γράψει στο δισκορυχείον, το «Παράξενα Παραμύθια» ή “Weird Fairytales”, που τύπωσε ο Νικόλας Μαλεβίτσης πριν λίγους μήνες ως το δεύτερο τεύχος του fanzine Η Λάθος Άκρη του Τηλεσκοπίου (δες κι εδώ http://is.gd/Cxcrtk). Εκεί, ανάμεσα σε άλλα, υπήρχε και το track «Εναντίον όλων των αρτίων» του σουηδού πειραματιστή Leif Elggren (γνωστός μας από την εποχή του άλμπουμ «Από Μηχανής Μουσική» στην Ano Kato το 1991). Ένα κομμάτι, ένα κείμενο βασικά, που απομυθοποιεί το σώμα της σημερινής σουηδικής κοινωνίας, εκείνο που πετάει στο καλάθι των αχρήστων το ένα του πλευρό – όσους στα… επτά τους χρόνια διαπίστωσαν ότι έτσι κι αλλιώς είναι αποκλεισμένοι από παντού, ότι τίποτα δεν έχει νόημα, ότι δεν υπάρχει καμιά δυνατότητα και σίγουρα δεν υπάρχει καμιά δικαιοσύνη, όπως γράφει (ανάμεσα σε άλλα) και ο Elggren. Αυτή την απομυθοποίηση την είχε περιγράψει ο Θοδωρής Καλλιφατίδης μέσα από το αυτοβιογραφικό του μυθιστόρημα Utlänningar (Μετανάστες), που είχε πρωτοκυκλοφορήσει στη Σουηδία, το 1970 (εκδ. Bonniers) και πάνω σ’ αυτό το βιβλίο βασίστηκε το σενάριο της ταινίας τού Bergenstråhle.

Όπως βλέπουμε και στο απόκομμα, στο “Jag Heter Stelios” πρωταγωνιστούσαν διάφοροι έλληνες ερασιτέχνες ή μη ηθοποιοί (έπαιζαν και Σουηδοί βεβαίως) που ζούσαν τότε στη σκανδιναυική χώρα, όπως ο Κωνσταντίνος Παπαγεωργίου, η Μαρία Αντύπα, ο γνωστός κινηματογραφιστής/φωτιστής Ανδρέας Μπέλλης, ο Σάββας Τζανετάκης, κάποιος Αναστάσιος Μαργέτης (υπάρχει και συνθέτης Τάσος Μαργέτης, δεν ξέρω αν πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο) και βεβαίως η Δέσποινα Τομαζάνη (μία κανονική ηθοποιός), η οποία ένα χρόνο αργότερα (1973) θα συμμετείχε, έχοντας πρωταγωνιστικό ρόλο, σ’ ένα από τα πιο απροσάρμοστα θρίλερ όλων των εποχών, το hard core “Thriller/ a cruel picture” του Bo Arne Vibenius. Η ταινία αυτή (με τη φοβερή μουσική του Ralph Lundsten) που κανονικά θα έπρεπε να κάνει τον Quentin Tarantino ν’ αλλάξει επάγγελμα πουλώντας μαλλί της γριάς στις παιδικές χαρές, είχε ανεβεί στο YouTube σε οκτώ μέρη τον Σεπτέμβριο του 2010. Δυστυχώς, όμως, πολύ γρήγορα αποσύρθηκαν τα μέρη με τις σκληρές και hard core σκηνές και τώρα μπορεί να τη δει κανείς μόνο πετσοκομμένη (αξίζει όμως κι έτσι).

Μουσική στο «Με Λένε Στέλιο» είχαν γράψει ο Bengt Ernryd και ο Carlo Mognaschi (η μουσική θυμίζει σε διάφορες σκηνές τον... Γιάννη Μαρκόπουλο του “Vortex”). O πρώτος πάντως δεν ήταν τυχαίο πρόσωπο. Ο Ernryd στα χρόνια του ’60 ανήκε και αυτός στη σουηδική jazz πρωτοπορία, έχοντας ηχογραφήσει ένα τουλάχιστον ιστορικό LP (όπως πληροφορούμαι από το popsike.com). Αναφέρομαι στο “Musik” [Magnum MLP 713, 1967], στο οποίο συμμετείχαν οι Bengt Ernryd τρομπέτα, σακουχάτσι, φωνή, Lars Olovsson τρομπόνι, Wåge Finér άλτο, τενόρο, claves, Chris Holmström άλτο, βαρύτονο, φλάουτο κλαρινέτο, Gösta Wälivaara μπάσο και Ivan Oscarsson ντραμς. Σήμερα, ο Ernryd βρίσκεται ακόμη στο σκηνή, παίζοντας με το σχήμα BE Five (Bengt Ernryd Five) στο οποίο συμμετέχουν οι Jonas Knutsson, Mats Öberg, Christian Spering και Bengt Berger (από τους Arbete och Fritid και δεκάδες άλλα projects).

Περίπου εκείνη την εποχή που είχα πρωτοδεί το “Jag Heter Stelios” στην ΕΤ-1 (και πάντως μετά την ταινία) είχα βρει και το βιβλίο του Θοδωρή Καλλιφατίδη, έτσι όπως είχε τυπωθεί στην ελληνική γλώσσα πλέον (μτφ. Νατάσα Τσίρκα) ως «Με Λένε Στέλιο» από τις εκδόσεις Πλειάς, το 1974. Από ’κει αντιγράφω ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα:

«Η συστηματοποίηση της εργασίας είναι ολοκληρωτική. Μόνο στη δουλειά που είναι σφραγισμένη στο διαβατήριό σου μπορείς να εργαστείς. Έτσι γίνεσαι πρώτα λαντζέρης, μετά οδοκαθαριστής, κατόπιν ταχυδρομικός διανομέας και εφημεριδοπώλης, κ’ ύστερα από τέσσερα χρόνια μπορεί να μπεις στη Σουηδική Ακαδημία, μα το διαβατήριό σου θα γράφει ‘νυχτοφύλακας’ ή κάτι ανάλογο.

Δεν μπορείς να ξεπεράσεις αυτή την αθλιότητα αν δεν έχεις τύχη, και δεν σου λείπει η τσίπα. Πολλοί από μας φλέρταραν αδιάκριτα τις κοπέλες πίσω απ’ τα παραθυράκια και μερικοί κάτι έβγαζαν. Μια φορά γνώρισα κάποιον ειδικευμένο στα κορίτσια που δούλευαν στην Εφορία. Τα κατάφερνε να μην πληρώνει φόρο γι’ αρκετά χρόνια ώσπου ερωτεύτηκε και παντρεύτηκε μια μπουφετζού.

Φυσικά πολλοί ξένοι παραβιάζουν τους κανονισμούς εργασίας ή άλλους παρόμοιους περιορισμούς, όχι όμως πάντα από δική τους πρωτοβουλία. Ίσως –και είναι συχνά– ο εργοδότης που τους χρειάζεται σε κάποια άλλη εργασία να αγνοεί εντελώς τους κανονισμούς επειδή βέβαια δεν προορίζονται για κείνον. Μπορεί πάλι να προσλάβει κάποιον πριν ακόμη του χορηγηθεί άδεια εργασίας πράγμα που αν γίνει γνωστό από την  αστυνομία σπάνια λογίζεται σαν λάθος του εργοδότη.

Τον ξένο, τις πιο πολλές φορές, δεν τον καταλαβαίνουν –ιδιαίτερα στην αρχή– και για τον αστυνομικό είναι φυσικά πιο εύκολο να υποψιάζεται κάποιον που δεν αντιλαμβάνεται τι λέει.

Για πιο σοβαρά αδικήματα υπάρχει βέβαια ένας διερμηνέας που φοβάται το ίδιο με τους άλλους. Συνήθως είναι ξένος κι ο ίδιος, και διορθώνει τον πελάτη του σύμφωνα με τη διάθεση του αστυνομικού κι αυτό είναι κάτι που συμβαίνει καθημερινά. Ο διερμηνέας δεν θέλει να χάσει τη δουλειά του, πρέπει να δείξει πως είναι πιστός, ίσως-ίσως και να κολακεύεται από τη θέση του. Η αποξένωση δεν είναι μόνο μια ιδιότητα, είναι μία κατάσταση.

Πολλοί Σουηδοί καυχιούνται πως δεν έχουν κανένα λόγο οι ξένοι να διαμαρτύρονται. Κατά κάποιο τρόπο βέβαια έχουν και δίκιο: ο ξένος έχει πεινάσει, έχει κρυώσει, έχει καταδιωχτεί κ’ έχει μείνει χωρίς δουλειά στη χώρα του.

Σ’ αυτό το επιχείρημα όμως κρύβεται κάτι που θα ’θελα να ονομάσω ‘ανομολόγητο ταξικό διαχωρισμό’: νομίζουν δηλαδή πως πρέπει να του αρκεί του ξένου που έχει εξασφαλίσει ένα υψηλότερο βιοτικό επίπεδο. Δεν εμπιστεύονται τη θέλησή του να μπει μέσα σ’ αυτή την καινούρια κοινωνία, και να δημιουργήσει, όχι μόνο καλλιτεχνικά, αλλά με μια ενεργό συμμετοχή σε όλους τους τομείς της σουηδικής ζωής.

Ένας Σουηδός φίλος μού είπε κάποτε: ‘Μπορεί να γίνεις όσο καλός είναι δυνατόν, καλύτερος όμως από ένα Σουηδό δεν θα γίνεις ποτέ’.

Έτσι αισθάνονται οι πιο πολλοί ξένοι. Φτουράνε μέχρι να βρεθεί κάποιος Σουηδός.(…) Γενικά τους μεταχειρίζονται σαν απροσάρμοστα παιδιά που πρέπει να προστατευτούν, αν γίνεται, αν υπάρχουν τα μέσα κτλ. Δεν θέλουν να ομολογήσουν πως είναι ενήλικα άτομα με πολύτιμες εμπειρίες, από άλλους κόσμους ή χώρες. Μόνο όταν πρόκειται για μουσικούς pop ή επαναστάτες συμβαίνει αυτό – γιατί τότε βέβαια ξεσηκώνονται μερικές εκατοντάδες φοιτητές, οι ίδιοι πάντα εξάλλου και στις δύο περιπτώσεις».