το πολιτικό, κοινωνικό και καλλιτεχνικό underground της Τουρκίας στη μακρά δεκαετία του ’60 – ένα βιβλίο για την γείτονα, σε επιμέλεια Νίκου Χριστοφή, που πληροφορεί για όσα δεν γνωρίζουμε

Παρότι μια βιβλιογραφία στα ελληνικά υπάρχει –τουλάχιστον από το 1974 και μετά– έχω τη γνώμη, πως, γενικώς, υπερισχύει η άγνοια για την γείτονα Τουρκία, σε σχέση με τα κοινωνικοπολιτικά κινήματα και τον ρόλο της συνακόλουθης πολιτιστικής παραγωγής της στα long sixties. Μπορεί να γράφονται λεπτομέρειες (στην Ελλάδα) για τις ανάλογες καταστάσεις σε ΗΠΑ και Δυτική Ευρώπη (Μεγάλη Βρετανία, Γαλλία, Γερμανία, ίσως και αλλού), αλλά από την άλλη μεριά υπάρχει σκοτάδι για τις συντριπτικά περισσότερες περιοχές του κόσμου, κοντινές ή μακρινές μας, και σε σχέση πάντα με τις δικές τους εκφράσεις του κοινωνικού και καλλιτεχνικού underground και της μαχόμενης κουλτούρας.
Σε πολλές περιπτώσεις οι αφορμές όλων εκείνων των «εκρήξεων» ήταν κοινές, παρά τις τοπικές, κάθε φορά, ιδιαιτερότητες, και το 1968 υπήρξε μια χρονιά σταθμός όχι μόνο για τα μητροπολιτικά κέντρα της Δύσης, μα και για χώρες της περιφέρειας – όπως είναι η Τουρκία. Το βιβλίο «Από το Παγκόσμιο στο Τοπικό / Η Τουρκία στη μακρά δεκαετία του ’60» [Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης / Ιστορία και Κοινωνία, 2025], που έχει επιμεληθεί ο πανεπιστημιακός Νίκος Χριστοφής, δεν είναι απλώς πρωτότυπο –καθώς ασχολείται με μια χώρα τόσο κοντινή μας και τόσο άγνωστη ταυτόχρονα, όσον αφορά τα συγκεκριμένα ζητήματα–, αλλά και ουσιαστικό.
Το βιβλίο αποτελείται από δέκα κεφάλαια, με τα οκτώ να είναι γραμμένα από τούρκους μελετητές-ερευνητές των κοινωνικών και καλλιτεχνικών κινημάτων της πατρίδας τους, ενώ δύο είναι γραμμένα από τον Χριστοφή – με το υλικό να δημοσιεύεται για πρώτη φορά στο περιοδικό «Turkish Historical Review», για να μεταφραστεί στην πορεία στα ελληνικά (από τα αγγλικά) από τον Χρίστο Μάη.

Το πρώτο κεφάλαιο είναι γραμμένο από τον Χριστοφή και έχει τίτλο ίδιο με τον τίτλο του βιβλίου, δηλ. «Από το παγκόσμιο στο τοπικό / Η Τουρκία στη μακρά δεκαετία του ’60» (σελ.15-41). Εδώ από τη μια μεριά επεξηγείται το γιατί, το 1968, υπήρξε ένας παγκόσμιος σταθμός, μια «παγκόσμια στιγμή», ενώ παράλληλα ορίζονται τα τουρκικά long sixties – εντός των οποίων το ’68, αποκτά τη δική του καθοριστική σημασία. Τα όρια τούτων καταδεικνύονται από την... «πολιτική και οικονομική κρίση του 1958, η οποία κλόνισε την κυβέρνηση του Αντνάν Μεντερές οδηγώντας τελικά στη στρατιωτική ανατροπή της στις 27 Μαΐου 1960» και την 12η Μαρτίου 1971 όταν... «οι παρασκηνιακές κινήσεις του στρατού επέβαλαν την απομάκρυνση της εκλεγμένης κυβέρνησης και την επιβολή στρατιωτικού νόμου». Υπάρχουν λοιπόν αυτά τα δύο έτη ορόσημα για την τουρκική περίπτωση, το 1958 και το 1971 – αν και κάποιοι μελετητές μπορεί να μεταθέτουν το δεύτερο όριο ακόμη πιο βαθιά στα σέβεντις. Στην περίοδο αυτή η Τουρκία βρίσκεται υπό σφοδρή αμερικανική εξάρτηση (και υπό άλλων δυτικών στρατιωτικών και οικονομικών οργανισμών), υπάρχει αντιαμερικανισμός στη χώρα, με το ριζοσπαστικό φοιτητικό κίνημα να διαθέτει αντιιμπεριαλιστικά, «τριτοκοσμικά» και κεμαλικά χαρακτηριστικά. Όπως διαβάζουμε σχετικώς: «Αυτός ο λόγος, ή η αντίληψη, δεν περιοριζόταν στην ριζοσπαστικοποιούμενη νεολαία αλλά ήταν ευρέως διαδεδομένος στην τουρκική Αριστερά, συμπεριλαμβανομένου του Κόμματος Εργαζομένων Τουρκίας (Türkiye İşçi Partisi, ΤİP), του εκπροσώπου της Αριστεράς μέσα στην Τουρκική Εθνοσυνέλευση. Με άλλα λόγια, ο Κεμαλισμός προσλήφθηκε από τη νέα γενιά ως “συνώνυμος της ανεξαρτησίας, της ανάπτυξης και της προόδου, ‘σκοπών’, που ‘προδόθηκαν’ ή εγκαταλείφθηκαν από τη φιλοδυτική και ‘αντιδραστική’ εξουσία του Μεντερές κατά τη δεκαετία του 1950”. Η νέα πρωτοπορία έγινε γνωστή ως η συμμαχία ανάμεσα “στο στρατό και τη νεολαία”».
Το δεύτερο κεφάλαιο αποκαλείται «Τα κινήματα του ’68 στον κόσμο και την Τουρκία / Ένα ή πολλά κινήματα;» (σελ.43-73) και είναι γραμμένο από τον Ömer Turan. Βασικά εδώ προάγεται η άποψη πως υπήρχαν πολλά «1968» και όχι ένα και πάνω σ’ αυτή τη βάση εξετάζεται το τουρκικό «1968», ως μια συνέχεια της κεμαλικής «επανάστασης» (πραξικόπημα) του 1960, διαθέτοντας συγχρόνως αντιπολεμικά (λόγω του πολέμου στο Βιετνάμ), αντιαμερικανικά και αντινατοϊκά χαρακτηριστικά. Εδώ μπαίνει και η ίδρυση της Ομοσπονδίας της Επαναστατικής Νεολαίας Τουρκίας, γνωστής και ως Dev-Genç (για την οποία έγραφε και το δεύτερο τεύχος της πρώτης περιόδου του «Αντί», που δεν το άφησε η χούντα να εκδοθεί, το 1972), η οποία δεν ήταν αντίθετη «σ’ ένα αριστερό πραξικόπημα ενός συνασπισμού “προοδευτικών” φραξιών εντός του στρατού». Πάντα σ’ ένα σχήμα πινγκ-πονγκ ο Turan μεταφέρει συνεχώς τον αναγνώστη από το γενικό «1968» στο ειδικό, κάνει λόγο για τον Herbert Marcuse και τη δημοτικότητά του σε μια μεγάλη μερίδα των ακτιβιστών του ’68 (τη διετία 1968-69 θα μεταφράζονταν στην Τουρκία τα βιβλία του «Έρως και Πολιτισμός», «Ο Μονοδιάστατος Άνθρωπος» και «Σοβιετικός Μαρξισμός»), γίνεται λόγος για το πολιτικό περιοδικό “Yön”, που κυκλοφορούσε μεταξύ 1961-1967, επιβάλλοντας κατά μίαν έννοια, στον δημόσιο λόγο, λέξεις σαν τις «σοσιαλισμός» και «μαρξισμός», ενώ καθίσταται σαφής η ύπαρξη του κουρδικού ζητήματος, που αντιμετωπίζεται και αυτό μέσα στο πλαίσιο της «σοσιαλιστικής επανάστασης». Ο Turan κάνει λόγο, επίσης, για διανοούμενους, λογοτέχνες και ποιητές (Sencer Divitçioğlu, Ahmed Arif, İdris Küçükömer), τα βιβλία των οποίων έπαιξαν ρόλο στην προοδευτική αφύπνιση (που διέθετε κυρίως κεμαλικά-αριστερά χαρακτηριστικά, αλλά όχι μόνο), με το κεφάλαιο να κλείνει κατά μίαν έννοια με μια διερεύνηση της δράσης, έτσι όπως εκείνη εκφραζόταν μέσα από τα ποιήματα των Ataol Behramoğlu και İsmet Özel.
Το τρίτο κεφάλαιο, που είναι γραμμένο από τον Νίκο Χριστοφή κι έχει τίτλο «“Η Τουρκία θα γίνει η δεύτερη Γαλλία, αν δεν ικανοποιηθούν τα αιτήματά μας” / Το τουρκικό φοιτητικό κίνημα κατά τη μακρά δεκαετία του 1960» (σελ.73-104), είναι αρκετά εμπεριστατωμένο σε σχέση με την πορεία της αντιιμπεριαλιστικής-«τριτοκοσμικής»-κεμαλικής φοιτητικής νεολαίας, μια πορεία που θα κατέληγε σε αδιέξοδο. Όπως διαβάζουμε: «Πάντως, και χωρίς να θέλουμε να αδικήσουμε τη ριζοσπαστικοποίηση και μαχητικότητα των φοιτητών, αληθεύει πως εντός ενός χρόνου από το τέλος του στρατιωτικού νόμου του 1973, ο φοιτητικός ριζοσπαστισμός μετασχηματίστηκε και χαρακτηριζόταν ολοένα και περισσότερο από την ένοπλη βία, την αιματοχυσία, το αντάρτικο κ.ο.κ., που δεν ίσχυε κατά τη δεκαετία του 1960. Το μόνο που πέτυχε η στρατιωτική καταστολή του 1971 ήταν να δημιουργήσει αντιστάσεις όχι μόνο στους ακτιβιστές αλλά σε όλα τα επίπεδα της τουρκικής κοινωνίας. Επιπλέον, η στρατιωτική παρέμβαση του 1971 και η δολοφονία αρκετών από τους πιο ριζοσπάστες επαναστάτες φοιτητές έθεσε ένα προσωρινό τέλος στη βία, με κόστος όμως τις παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σύμφωνα με σημαντικές αναφορές για τη χρήση βασανιστηρίων. Η Τουρκία οδηγήθηκε σ’ έναν χαμηλής έντασης εμφύλιο πόλεμο ανάμεσα στις οργανώσεις της Αριστεράς και της Δεξιάς από το 1976 και έπειτα».
 
Η συνέχεια εδώ...
https://www.lifo.gr/culture/vivlio/politiko-koinoniko-kai-kallitehniko-underground-tis-toyrkias-sti-makra-dekaetia-toy