ΜΑΝΟΣ ΛΟΪΖΟΣ νέγρικος ηλεκτρισμός

Πριν λίγες ημέρες (στο τέλος του 2012) κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Μετρονόμος το βιβλίο Μάνος Λοΐζος, απ’ τη μνήμη στην καρδιά, σε επιμέλεια του Θανάση Συλιβού. Πρόκειται για ένα πολύ ενδιαφέρον ανάγνωσμα, για το οποίον, στο εγγύς μέλλον, θα γράψω περισσότερα. Τώρα, θα μεγεθύνω σε κάτι που σχετίζεται άμεσα με το βιβλίο και που μ’ ενδιαφέρει κάπως παραπάνω.

Γνωρίζω από χρόνια –το έχω διαβάσει, το έχω ακούσει– την προδικτατορική περιπέτεια των «Νέγρικων», ενός κύκλου τραγουδιών του Μάνου Λοΐζου σε στίχους Γιάννη Νεγρεπόντη, που εκδόθηκαν για πρώτη φορά στη Μεταπολίτευση (Δεκέμβριος του 1975). Τα τραγούδια αυτά τα είχε μελοποιήσει ο Λοΐζος πριν την δικτατορία και τα είχε πρωτοπαρουσιάσει τον Δεκέμβριο του 1966 (μάλλον την 19/12) στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιά, με ερμηνευτές την Μαρία Φαραντούρη και τον Γιώργο Ζωγράφο.
Χρησιμοποιώντας λαϊκή και μοντέρνα ορχήστρα ο Λοΐζος είναι ο πρώτος συνθέτης του «εντέχνου» που καινοτομεί (δι’ αυτού του τρόπου), ενώνοντας δηλαδή δύο ετερόκλητες μουσικές φόρμες. Σε συνέντευξη που είχε δώσει στον Δημήτρη Γκιώνη, στην εφημερίδα της Αριστεράς Δημοκρατική Αλλαγή της 27/12/1966 (και που αναδημοσιεύεται στο βιβλίο του Συλιβού) διαβάζουμε:
«Για μένα η μουσική είναι μέσον. Τα εκφραστικά μέσα πηγάζουν από αυτό που θέλω να πω. Στη συγκεκριμένη περίπτωση των ‘Νέγρικων’ χρησιμοποίησα για πρώτη φορά ηλεκτρικές κιθάρες και όργανο στην ορχήστρα μου, όπως και ρυθμό σέικ, μποστέλα κ.ά. Για μένα το φαινόμενο γε-γε είναι φαινόμενο που καθρεφτίζει την εποχή μας. Το σέικ δεν έχει καμμιά σχέση με το τσα-τσα ή το μάμπο – ρυθμούς μάλλον αισθησιακούς. Οι σύγχρονοι ρυθμοί (σέικ) είναι ρυθμοί διαμαρτυρίας, μοναξιάς και αυτοβασανισμού. Και η ποίηση των ‘Νέγρικων’ με οδήγησε σ’ αυτούς γιατί τα θέματά τους μιλάνε για αδικία και εκμετάλλευση – προβλήματα που έχουν απήχηση σε όλο τον κόσμο. Δεν επεδίωξα να κάνω σέικ. Έχοντας όμως μέσα μου αυτή την παγκόσμια φωνή διαμαρτυρίας που εκφράζει, το σέικ ήρθε σαν φυσικό επακόλουθο».

Στα τέλη του 1966 ο Λοΐζος είχε αντιληφθεί –ποιος ξέρει από πού και πώς, μπορεί και από ένστικτο– τη δύναμη του ηλεκτρικού ήχου και τη δυνατότητά του συγχρόνως να εκφράσει μια μορφή αμφισβήτησης, μια μορφή διαμαρτυρίας. Αυτό είναι πολύ σημαντικό, γιατί εκείνη την περίοδο ο ήχος των ελληνικών συγκροτημάτων μπορεί αισθητικώς, σε κάποιες περιπτώσεις, να μην είχε να ζηλέψει τίποτα από τον ήχο σχημάτων του εξωτερικού, όμως η ταύτιση αυτού ακριβώς του ήχου συχνά μ’ ένα χαζοχαρούμενο προφίλ («βοηθούσαν» προς αυτή την κατεύθυνση οι Μοντέρνοι Ρυθμοί και όλα τα υπόλοιπα έντυπα και ραδιόφωνα της εποχής), εμπόδιζε πολλούς να δουν στο σέικ, όπως το έλεγαν τότε (στο rock δηλαδή), κάτι πέραν από τις… τσίχλες, τις κάλτσες και τις χρυσές νεολαίες. Ο Λοΐζος βάζει γυαλιά εν ολίγοις σε όλο το ποπ εποικοδόμημα, αλλά ακόμη και στον ίδιο τον Σαββόπουλο, ο οποίος εκείνη την εποχή (τέλη ’66) δεν είχε ακόμη αντιληφθεί τι σημαίνει rock.

Ποιο ήταν όμως αυτό το σέικ συγκρότημα που θα έμπαινε στα «Νέγρικα» και θα τα μετέτρεπε σε ηλεκτρικά; Παλαιά είχα ακούσει-διαβάσει κάτι περί Idols, αλλά τώρα (με τη βοήθεια του βιβλίου) θα δώσω λίγα στοιχεία παραπάνω.

Ο Γιάννης Νεγρεπόντης μπροστά από το ταμπλώ της συναυλίας των "Νέγρικων", στον Πειραιά, την 27/2/1967. Συμμετείχαν οι Cinquetti (η φωτογραφία προέρχεται από το βιβλίο "Μάνος Λοΐζος, απ' τη μνήμη στην καρδιά")

Σ’ εκείνη την πρώτη συναυλία της 19/12/1966 δεν είναι σίγουρο ποιοι αποτελούσαν την ορχήστρα των «Νέγρικων», αλλά στη δεύτερη συναυλία τής 27/2/1967 είμαστε απολύτως βέβαιοι. Στο βιβλίο του Συλιβού, στη σελίδα 105 δημοσιεύεται μια φωτογραφία του στιχουργού Γιάννη Νεγρεπόντη μπροστά από ένα ταμπλώ εκείνου του live. Φαίνονται καθαρά ο τόπος διεξαγωγής της συναυλίας (ο Πειραιάς ξανά), η ημερομηνία (27/2), η «μικρή λαϊκή ορχήστρα» και ακόμη πιο κάτω, κομμένο σχεδόν το… ορχήστρα Cinquetti. Μόλις είδα τη φωτογραφία το μάτι μου καρφώθηκε εκεί.
Οι Cinquetti λοιπόν (πιθανώς με τον Δημήτρη Ταμπόση στην κιθάρα, τον Αντώνη Τριανταφύλλου στο μπάσο, τον Κώστα Παπαϊωάννου στα ντραμς και κάποιον οργανίστα – όχι πάντως τον Λάκη Τζορντανέλλι, που τότε δεν είχε προσχωρήσει ακόμη στο γκρουπ) παίζουν στα «Νέγρικα» συνοδεύοντας την Μαρία Φαραντούρη, η οποία είχε δίπλα της, αυτή τη φορά, τον Γιώργο Μούτσιο. Λέει ο Νεγρεπόντης (πάντα από το βιβλίο):
«Στην άλλη συναυλία ο Γιώργος Ζωγράφος αρρώστησε και εγώ είπα στον Μάνο να παρακαλέσω τον φίλο μου τον Γιώργο Μούτσιο. Μια άλλη διάσταση. Δεν ξέρω αν υπάρχει καν καμιά ταινία μαγνητοφώνου. Όμως και στον Μάνο και σε μένα ήταν μια εξαιρετική εντελώς εντύπωση. Μια εντύπωση τόσο δυνατή που μόνον ύστερα από χρόνια ξανάζησα με τον Βασίλη Παπακωνσταντίνου, όταν τραγούδησε τα Νέγρικα στην Πλάκα».
Στο ίδιο βιβλίο υπάρχουν δύο ακόμη μαρτυρίες. Η πρώτη από τον Μανώλη Ρασούλη, ο οποίος το 1982 δεν θυμόταν καλά το πότε παρουσιάστηκαν τα «Νέγρικα»:
«Ο Λοΐζος τα άφηνε όλα για το τέλος. Θυμάμαι που θα έδινε μια συναυλία στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιώς με τα ‘Νέγρικα’ το ’65 –ήταν ο πρώτος που χρησιμοποίησε ηλεκτρικές κιθάρες και ροκ χρωματισμούς– η συναυλία θα άρχιζε στις 8, ήταν 8:30 και στο φουαγέ ακόμη έκανε πρόβες για να στρώσει τα κομμάτια».
Και ο ποιητής Γιάννης Κοντός το 2002, δεν φαίνεται να γνώριζε πως η συναυλία της 27/2/1967 ήταν η δεύτερη των «Νέγρικων» και όχι η πρώτη:
«Και ερχόμαστε στον Φεβρουάριο του 1967. Μια φοιτητική εβδομάδα στο Δημοτικό Θέατρο του Πειραιά όπου ανακατεύτηκα ενεργά μάς έφερε πάλι κοντά. Παρουσιάσαμε τα ‘Νέγρικα’ για πρώτη φορά. Πρώτος εκτελεστής ο Γιώργος Μούτσιος και τη δεύτερη φορά η τότε νεαρή τραγουδίστρια Μαρία Φαραντούρη. Η Ζωή Φυτούση είπε άλλα κεφάτα τραγούδια με μεγάλη επιτυχία. Η ορχήστρα ήταν ένα νέο συγκρότημα ροκ».

Μία τρίτη παρουσίαση των «Νέγρικων» φαίνεται πως πραγματοποιείται την 19/4/1967 στο Θέατρο Κεντρικόν (δύο μέρες μετά την εμφάνιση των Rolling Stones στη Λεωφόρο και δύο μέρες πριν το πραξικόπημα) σε μια συναυλία που είχε διοργανώσει η ΕΦΕΕ. Πάντα από το βιβλίο του Συλιβού ο Θάνος Μικρούτσικος θυμάται:
«Ο Μάνος Λοΐζος (δεν είχε κλείσει ακόμα τα 30) παρουσίαζε τα ‘Νέγρικα’ τραγούδια, μ’ έναν ιδιαίτερο τρόπο. Στο πιάνο έπαιζα εγώ (ήμουν 19 χρονών), σε ένα όργανο από τους προγόνους των λεγόμενων συνθεσάιζερ, που είχα στο σπίτι μου έπαιζε ο Λοΐζος, κιθάρα ο Διονύσης Σαββόπουλος, τραγουδούσε η νεαρή τότε Μαρία Φαραντούρη και επίσης σε άλλα δύο όργανα ήταν δύο πολύ αξιόλογοι καλλιτέχνες εκείνης της εποχής, ο Τζίμης Τζιμόπουλος ένας από τους γνήσιους ροκάδες της δεκαετίας του ’60, και ο Πετροπουλάκης».

Οι Μάνος Λοΐζος, Μαρία Φαραντούρη και Γιώργος Μούτσιος στην παρουσίαση των "Νέγρικων", την 27/2/1967 (η φωτογραφία προέρχεται από το βιβλίο)

Ο Γιάννης Πετροπουλάκης έπαιζε μπάσο στους U.L.S. (του Σταμάτη Σπανουδάκη και του Γιάννη Κύρη), αλλά την εποχή της συναυλίας ήταν μέλος των M.G.C. Ο Τζίμης Τζιμόπουλος ήταν ο ντράμερ των Idols κι εκείνη την εποχή έμπαινε στην Ορχήστρα Λούκας. Για την ίδια συναυλία υπάρχει άλλη μία μαρτυρία, του Διονύση Σαββόπουλου αυτή τη φορά, από το Ρεπορτάζ Χωρίς Σύνορα του Στέλιου Κούλογλου (19/4/2007):
«Η ΕΦΕΕ ήθελε να κάνει μια συναυλία με τον Μάνο τον Λοΐζο, ο οποίος θα παρουσίαζε τα ‘Νέγρικα’, αυτή ήταν η δουλειά. Είχε φτιάξει ένα γκρουπ ο Μάνος, το οποίο πιέστηκε από την αστυνομία και τον άφησε σύξυλο, ‘δεν ερχόμαστε’, που την οργανώνει η ΕΦΕΕ δηλαδή και τα λοιπά, ‘δεν ερχόμαστε’. Και τι θα κάνουμε τώρα; Φτιάξαμε εκ των ενόντων μία ορχηστρούλα πολύ ερασιτεχνική. Εγώ πήρα ηλεκτρική κιθάρα, στο πιάνο ήταν ο Θάνος Μικρούτσικος, μπάσο έπαιζε ο Πετροπουλάκης που πλέον είναι παραγωγός θεαμάτων, δεν ξέρω, κάτι φέρνει από το εξωτερικό. Ποιος ήταν ντράμερ; Α, ο Τζιμόπουλος, έτσι νομίζω λεγότανε. Νομίζω και ο αδελφός του Θάνου Μικρούτσικου κάτι έκανε μέσα εκεί, και η Φαραντούρη βέβαια. Κάναμε την συναυλία στο Κεντρικό, καλά πήγαμε, μολονότι δεν ξέραμε πολύ καλά και τι παίζαμε, αλλά είχαμε πάθος».

Τα «Νέγρικα» [MINOS MSM 261] κυκλοφόρησαν, όπως προείπαμε, τον Δεκέμβριο του 1975 (ηχογράφηση 26/9/1975-19/11/1975). Εκεί, στη μέσα μεριά του εξωφύλλου του δίσκου, υπάρχει ένα σημείωμα του Μάνου Λοΐζου. Εννέα χρόνια αργότερα (από τότε που συνέβαιναν οι παλαιές συναυλίες) ο συνθέτης δεν θυμόταν καλά σχετικώς με το πότε πρωτοπαρουσιάστηκαν τα «Νέγρικα». Αυτό το τονίζω για να δείξω (για άλλη μια φορά) πόσο δύσκολο είναι το να θυμάται κανείς λεπτομέρειες, στηριζόμενος μόνο στις αναμνήσεις του. Λέει ο Λοΐζος:
«Τα ‘Νέγρικα’ γράφτηκαν αρχές του ’67 (σ.σ. αποκλείεται, αφού παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά τον Δεκέμβριο του ’66). Παρουσιάστηκαν σε φοιτητικές συναυλίες της εποχής εκείνης. Για πρώτη φορά –το Φεβρουάριο– στη Φοιτητική Εβδομάδα της Ανωτάτης Βιομηχανικής με τη Φαραντούρη και τον Ζωγράφο (σ.σ. όπως είπαμε η πρώτη φορά ήταν όντως με τη Φαραντούρη και τον Ζωγράφο, αλλά όχι τον Φεβρουάριο του ’67, αλλά τον Δεκέμβριο του ’66, αφού τότε, τον Φεβρουάριο του ’67, τραγούδησαν ο Μούτσιος με την Φαραντούρη), για τελευταία φορά –19 Απριλίου– στη συναυλία της ΕΦΕΕ με τη Φαραντούρη και τον Σαββόπουλο. Μερικά απ’ αυτά τα τραγούδια ακούστηκαν κατά καιρούς σε διάφορες μπουάτ. Τα ‘Νέγρικα’ βγαίνουν τώρα για πρώτη φορά σε δίσκο μια και η δικτατορία τ’ απαγόρευε όλα αυτά τα χρόνια. Δεν κάναμε καμιά αλλαγή στη μουσική ούτε και στο στίχο. Μια μικρή μόνο διόρθωση αντί 'τι θέλουν τα παιδιά μας στο Βιετνάμ' βάλαμε '… στα Βιετνάμ'. Όσο για κάποιες διαφορές στον τρόπο που τραγουδά η Μαρία ή στον ήχο της ορχήστρας, οφείλονται βέβαια στα χρόνια που μεσολάβησαν».

Γιατί όμως η δικτατορία «απαγόρευε όλα αυτά τα χρόνια» τα «Νέγρικα»; Ποιος, στ’ αλήθεια, θα είχε πρόβλημα με τους στίχους των τραγουδιών «Ο γέρο Νέγρο Τζιμ», «Τι έχουν να χωρίσουνε», «Προσευχή», «Στον πόλεμο ο Τζο», «Για δυο δολλάρια», «Κρίμα σε σένα Νέγρο Μπιγκ»; Εντάξει, η «πόρνη η Τζέην» μπορεί να μην πέρναγε, δεν θα πέρναγε ενδεχομένως και το «τι ξέρουν οι λευκοί απ’ το Χριστό», όπως επίσης και το «μάρτυράς μου η Νέγρα η Παναγιά», μπορεί και τίποτ’ άλλο που δεν το βάζει ο νους μας… Πότε, όμως, υπέβαλε τα τραγούδια ο Λοΐζος και του τα απέρριψε η λογοκρισία; Και γιατί μετά το 1970, όταν είχε ήδη κάνει μέγιστες επιτυχίες (το «στην απάνω γειτονίτσα μ’ αγαπάνε δυο κορίτσια…» ακουγόταν όσο και η «Κυρά-Γιώργαινα») δεν επιχείρησε να περάσει και τα «Νέγρικα»; Κι εν πάση περιπτώσει, ούτε ο πρώτος δίσκος θα ήταν ούτε ο τελευταίος, στον οποίον θα άλλαζαν κάποιες λέξεις στο δρόμο προς την κυκλοφορία του.
Ποιος ήταν ο λόγος λοιπόν που δεν υπήρχε, ποτέ, περίπτωση να τυπωθεί αυτό το LP επί δικτατορίας, την περίοδο 1967-1970; Ένας και μοναδικός. Ο ποιητής Γιάννης Νεγρεπόντης ανήκε στην ΕΔΑ, ήταν Αριστερός· μάλιστα με τον ερχομό της χούντας πήρε πάραυτα πασαπόρτι για τη Γυάρο και τη Λέρο, παραμένοντας εξόριστος για τρία χρόνια. Άρα, την περίοδο 1967-1970, ήταν «κομμένος» από το καθεστώς οτιδήποτε και αν έγραφε.
Μάλιστα στο βιβλίο τού Συλιβού διαβάζουμε πως ακόμη και δύο τραγούδια τού Λοΐζου (σε στίχους Νεγρεπόντη), που θα τα έλεγε η Μαρινέλλα κι είχαν ηχογραφηθεί το ’67 («Που να σε βρω», «Έλα λεβέντη μου») δεν κυκλοφόρησαν ποτέ. Ο Συλιβός γράφει επί λέξει:
«Αν και προορίζονταν να κυκλοφορήσουν σε δίσκο 45 στροφών, αυτό για άγνωστους λόγους δεν έγινε ποτέ…».
Οι λόγοι δεν ήταν καθόλου «άγνωστοι» βεβαίως… Ο Νεγρεπόντης ήταν Αριστερός, κι αυτό για τους λογοκριτές αρκούσε.

Το 1971 ο Γιάννης Νεγρεπόντης, που έχει γυρίσει εν τω μεταξύ από την εξορία, εκδίδει τα ποιητικά Άδιον Ουδέν Έρωτος και Φυλάττειν Θερμοπύλας, ενώ μέσα στη δικτατορία (τον Οκτώβριο του ’73) κυκλοφορούν και τα «Μικροαστικά» του σε κόκκινο(!) βινύλιο και σε μουσικές του Λουκιανού Κηλαηδόνη. (Το κόκκινο βινύλιο παρέμεινε κατακόκκινο σίγουρα μέχρι τον… Ιούλιο του ’74, αλλά μετά, σιγά-σιγά, άρχισε να μαυρίζει. Δεν κάνω πλάκα). Ξανακούγοντας λοιπόν τα «Μικροαστικά» –ένα απολύτως πολιτικό άλμπουμ που σφάζει με το γάντι και που γνώρισε μεγάλη επιτυχία, από την πρώτη στιγμή της κυκλοφορίας του–, διερωτώμαι ποιον θα ενοχλούσε η κορωνίδα των «Νέγρικων»: «Όσο η σιωπή είναι χρυσός/ τόσο του νέγρου ο ιδρώς/ για το λευκό είν’ θησαυρός/ στράφι του νέγρου ο θυμός».
Αν τα «Νέγρικα» ήταν αδύνατον να κυκλοφορούσαν το 1967-68 (για τον λόγο που αναφέρθηκε), θα μπορούσε κάλλιστα να είχαν κυκλοφορήσει το 1973. Όμως και αυτό, ενδεχομένως, δεν θα μπορούσε να συμβεί, επειδή η Μαρία Φαραντούρη, που δικαιωματικώς θα ήταν η ερμηνεύτρια των «Νέγρικων», δεν βρισκόταν εκείνη την εποχή στην Ελλάδα. Έπρεπε δηλαδή να πέσει η χούντα, ώστε να επιστρέψει η Φαραντούρη από το εξωτερικό και να ηχογραφηθεί το άλμπουμ. Πάντως η ευκαιρία, ούτως ή άλλως, είχε χαθεί.
Δεν θέλω να πω πως τα «Νέγρικα» που ξέρουμε δεν αξίζουν (απεναντίας, πρόκειται για έναν από τους ωραιότερους ελληνικούς δίσκους!), αλλά να… αλλιώς θα ήταν αν είχε προλάβει ο Λοΐζος να τα ηχογραφήσει με τους Cinquetti τους πρώτους μήνες του ’67 (πριν την έλευση της δικτατορίας δηλαδή). Κάτι τέτοιο θα σήμαινε πολλά. Και για τον Λοΐζο και για το… ανυπόληπτο ελληνικό ροκ, αλλά και για το ελληνικό τραγούδι γενικότερα. Μένω χρόνια με την ελπίδα μήπως και έχει κάτι διασωθεί από ’κείνες τις συναυλίες…

Στα ιστορικά στούντιο της Columbia, το Φθινόπωρο του 1975, ηχογραφούνται λοιπόν τα «Νέγρικα», με την ιδιαίτερη ενορχήστρωση του Μάνου Λοΐζου, την Μαρία Φαραντούρη σε μεγάλη φόρμα και από κοντά τον Μανώλη Ρασούλη που ανοίγει και κλείνει το άλμπουμ. Στην ορχήστρα, μερικοί από τους καλύτερους μουσικούς της εποχής. Οι Τάσος Καρακατσάνης και Κώστας Γανωσέλης ήταν στο πιάνο, οι David Grunstein, Κώστας Νικολόπουλος και Τούλης Μαγκαφάς στις ηλεκτρικές κιθάρες και το μπάντζο, ο Γιάννης Ζουγανέλης στην τούμπα, ο Θεόφιλος Καρδάμης στο κλαρίνο, ο Μιχάλης Τριπολιτσιώτης στο μπάσο, οι Τάκης Γκοβόστης και Τάσος Διακογιώργης σε τύμπανα και κρουστά, ο Κίμων Βασιλάς σε ακορντεόν και όργανο, ο Μάνος Αβαράκης στην οκαρίνα, ο Τάσος Πουλημένος στο φλάουτο και ο Γιώργος Κατσικάκης στο τσέλο. Ας θυμηθούμε κάτι…