Κ.Π. ΚΑΒΑΦΗΣ ΚΑΙ ΜΟΥΣΙΚΗ μελοποιήσεις ποιημάτων του, που καλύπτουν όλο σχεδόν το ηχητικό φάσμα τα τελευταία 100 χρόνια

Ο Κ.Π. Καβάφης (1863-1933) υπήρξε / είναι ένας ποιητής, που, μέσα, στις δεκαετίες, έχει μελοποιηθεί πολύ, πάρα πολύ – κατ’ αρχάς από τους εντεχνολαϊκούς συνθέτες. Αυτό εκ πρώτης είναι περίεργο, επειδή η ποίηση του Καβάφη δεν είναι αυτονόητα μελοποιήσιμη. Δεν είναι ομοιοκατάληκτη, είναι πεζολογική, έχοντας όμως ταυτόχρονα μια δική της ροή, έναν εσωτερικό παλμό και ρυθμό, τον οποίον καλούνται κάθε φορά να ανακαλύψουν και να αποκαλύψουν οι συνθέτες και οι τραγουδοποιοί.
Φαίνεται λοιπόν πως η «δυστροπία» τού καβαφικού λόγου είναι εκείνη που εξιτάρει, εκ πρώτης, τους συνθέτες, τοποθετώντας τους απέναντι στα όριά τους, με αποτέλεσμα να επιχειρούν, συχνότατα, να «δαμάσουν» τη γλώσσα του αλεξανδρινού ποιητή κάνοντάς την συμβατή με τις δικές τους μελοποιητικές ιδέες.
Το αν είναι θεμιτό να μελοποιείται, σε τέτοιες ποσότητες, ο Καβάφης αυτό είναι ένα ερώτημα περισσότερο... μεταφυσικό. Κάποιοι λένε «όχι», ενώ κάποιοι άλλοι λένε, έχουν πει και θα πουν στο μέλλον, «γιατί όχι;».
Σίγουρα λοιπόν δεν υπάρχει απάντηση στο ερώτημα αυτό. Ή μάλλον τις απαντήσεις τις δίνει κάθε συνθέτης ξεχωριστά, είτε με το έργο του πάνω στον Καβάφη είτε με την άρνησή του (το λέμε γιατί υπάρχουν και εκπεφρασμένες αρνήσεις από σημαντικούς δημιουργούς).
Ο Κ.Π. Καβάφης μελοποιείται απ’ όλων των ειδών τους συνθέτες – και από τους λεγόμενους «κλασικούς» και «σύγχρονους κλασικούς», τους αβαντγκαρντίστες και τους πρωτοποριακούς, μα και από τους «λαϊκούς», τους «έντεχνους», τα συγκροτήματα και τους καλλιτέχνες της ποπ, της ηλεκτρονικής μουσικής κ.λπ. Είναι δε αυτονόητο πως το φάσμα είναι ευρύτατο και βεβαίως δύσκολο να καλυφθεί, στη λεπτομέρειά του, στο πλαίσιο ενός άρθρου, καθώς είναι θέμα ειδικής μελέτης. Θα αναφερθούν, όμως, πολλά...

Οι «κλασικές» μελοποιήσεις
Ο πρώτος που μελοποιεί Καβάφη ήταν ο μεγάλος αρχιμουσικός και συνθέτης Δημήτρης Μητρόπουλος (1896-1960). Πριν εγκαταλείψει τον τομέα της σύνθεσης, προς χάριν του πόντιουμ, ο Μητρόπουλος σκύβει στην «καβαφική» ποίηση και σε μια ανύποπτη εποχή, στο μέσον της δεκαετίας του 1920, πριν από εκατό χρόνια σχεδόν, δίνει μουσική υπόσταση σε δεκατέσσερα ποιήματα του Κ.Π. Καβάφη επιλεγμένα από το σώμα των «ηδονιστικών» του. Πρόκειται για το έργο «14 Invenzioni – απάνω σε τραγούδια του Κ.Π. Καβάφη» (1925-26), για φωνή και πιάνο, το οποίο στην τυπωμένη έκδοσή του θα περιλάμβανε δέκα τραγούδια.

Το τόλμημα ήταν τεράστιο και πολύπλευρο, σε μιαν εποχή όπου η ποίηση του Καβάφη (πόσο μάλλον η «ηδονιστική» του) δεν ήταν ευρέως αποδεκτή. Έτσι λοιπόν και η επιλογή των συγκεκριμένων ποιημάτων («Ηδονή», «Εν απογνώσει», «Γκρίζα», «Μέρες του 1903», «Εν τη οδώ», «Έτσι πολύ ατένισα», «Ο ήλιος του απογεύματος», «Επήγα» κ.λπ.), μα και ο τρόπος μελοποίησής τους –καθώς αναφερόμαστε σ’ ένα ατονικό έργο, με επιρροές από Άρνολντ Σένμπεργκ– δημιουργεί κάτι το εντελώς «προχωρημένο», εφάμιλλο με ό,τι πιο μοντέρνο παραγόταν τότε στην Ευρώπη.
Μάλιστα, το έργο είχε την έμμεση έστω έγκριση του ίδιου του Κ.Π. Καβάφη (λέμε «έμμεση», επειδή δεν το είχε ακούσει), όπως διαφαίνεται από την διασωθείσα αλληλογραφία του μουσουργού με τον ποιητή – κάτι που το καθιστά, και εξαιτίας αυτού του γεγονότος, μοναδικό.
Από πλευράς ηχογραφήσεων, τώρα, να προτείνουμε εκείνη με τον Σπύρο Σακκά στο τραγούδι και τον Γιώργο Κουρουπό στο πιάνο, από το CD της Yafka Records του 2009.
Ο επόμενος συνθέτης, πάντα της «σύγχρονης κλασικής», που θα μελοποιούσε ποιήματα του Κ.Π. Καβάφη («Επέστρεφε», «Ηδονή», «Του μαγαζιού»), πάλι για φωνή και πιάνο θα ήταν ο Γεώργιος Πονηρίδης, το 1934 (ένα χρόνο μετά τον θάνατο του ποιητή), ενώ σχεδόν 20 χρόνια αργότερα ο Γ.Α. Παπαϊωάννου, θα μελοποιούσε, κι αυτός για φωνή και πιάνο, τα «Κεριά» (1953). Θα ακολουθούσαν κι άλλες «καβαφικές» μελοποιήσεις του Παπαϊωάννου στην πορεία, όπως και άλλων συνθετών, έως και το τέλος της δεκαετίας του ’60 (ανάμεσά τους και οι Αργύρης Κουνάδης, Μιχάλης Αδάμης, Λεωνίδας Ζώρας, Δίων Αρύβας Αττικός και Αντίοχος Ευαγγελάτος), ενώ και ο Μίκης Θεοδωράκης από νωρίς (1952-53;) καταπιάνεται με ποιήματα του Καβάφη («Τελειωμένα», «Μακριά», «Che fece… il gran rifiuto», «Απολείπειν ο θεός Αντώνιον»), στο έργο του «Θέματα και παραλλαγές από τον Καβάφη», με απαγγελία και συνοδεία ορχήστρας, αποτελούμενη από βιόλα, όμποε, κλαρινέτο και φαγκότο. Ο Μ. Θεοδωράκης θα επανερχόταν στον Καβάφη πολλά χρόνια αργότερα, το 1980-81, στην «3η Συμφωνία» του, που θα ήταν βασισμένη σε ποίηση Δ. Σολωμού, ύμνους βυζαντινούς και σ’ ένα στίχο του Κ.Π. Καβάφη («Δεν έχει πλοίο δια σε, δεν έχει οδό»).
Γενικά θα λέγαμε πως ο Μίκης Θεοδωράκης υπήρξε πολύ φειδωλός στην μελοποιητική σχέση του με τον Καβάφη (στην πρώτη απόπειρά του υπήρξαν απαγγελίες όχι μελοποιήσεις), καθώς θεωρούσε τον λόγο του ιδιόμορφο και ερμητικό (εννοούμε σε σχέση με το πώς τον αντιλαμβανόταν ο ίδιος μουσικά).
Από το χώρο της πρωτοπορίας να αναφέρουμε, από τις δεκάδες περιπτώσεις που καταγράφονται, τις «καβαφικές» εργασίες των Θεόδωρου Αντωνίου, Χάρη Βρόντου, Γιώργου Σισιλιάνου και Νικηφόρου Ρώτα.

Ο Ρώτας, μάλιστα θα είχε τη δυνατότητα να ηχογραφήσει από νωρίς και να κυκλοφορήσει σε δίσκο τη συνθετική προσπάθειά του, στο double LP «Τραγούδια Καβάφη – Αντιφωνίες» [Μούσα, 1974]. Στον δίσκο καταγράφονταν δεκατέσσερα ποιήματα, ενώ στην CD-επανέκδοση, του 2007, δέκα οκτώ. Πολύ ιδιαίτερες μελοποιήσεις για φωνή και ανά περίπτωση για πιάνο, κιθάρα, τύμπανο, μηχανικούς ήχους ή ηλεκτρονικά. 

Οι «έντεχνες» μελοποιήσεις
Πότε καταγράφηκε όμως σε δίσκο, για πρώτη φορά, ένα τραγούδι (και όχι απαγγελία), σε ποίηση Κ.Π. Καβάφη; Όπως όλα δείχνουν αυτό θα συνέβαινε στο άλμπουμ «Ο Μεγάλος Ερωτικός» [Νότος, 1972] του Μάνου Χατζιδάκι. Μπαίνουμε έτσι σ’ ένα νέο κεφάλαιο, πιο οικείο σε όλους και όλες, που είναι εκείνο του «έντεχνου» τραγουδιού.
Ο Χατζιδάκις στον «Μεγάλο Ερωτικό» μελοποιεί το ποίημα «Μέρες του 1903», το οποίο ερμηνεύει ο Δημήτρης Ψαριανός. Πρόκειται για το πιο σύντομο στο χρόνο τραγούδι του δίσκου, αφού διαρκεί λιγότερο από δύο λεπτά, με τη μουσική να ακολουθεί σφιχτά την ανάπτυξη του λόγου, χωρίς ιδιαίτερες λεκτικές επαναλήψεις (βασικά επαναλαμβάνεται μόνον η λέξη «ήθελα», για να προσδώσει ακόμη μεγαλύτερη συναισθηματική ένταση στην ερμηνεία και άρα στην επιθυμία του ποιητή). Το γεγονός πως ο Μάνος Χατζιδάκις δεν ασχολήθηκε ξανά με τον «καβαφικό» λόγο δείχνει πως, και αυτός, αντιμετώπιζε την ποίηση του Καβάφη με μεγάλη περίσκεψη εν σχέσει με τη μελοποίησή της.

Ο Δήμος Μούτσης είναι ο επόμενος έντεχνος συνθέτης που μελοποιεί Καβάφη, στο άλμπουμ του «Τετραλογία» [EMI / Columbia, 1975]. Είναι τρία ποιήματα, τα «Η πόλις», «Απολείπειν ο θεός Αντώνιον» και «Θάλασσα του πρωιού», που αποδίδουν η Άλκηστις Πρωτοψάλτη και ο Χρήστος Λεττονός (στο δίσκο τραγουδούσε και ο Μανώλης Μητσιάς). Οι εισαγωγές στην «Πόλι» και στο «Απολείπειν...» είναι εντυπωσιακές –με το moog synthesizer, που χειρίζεται ο ίδιος ο Μούτσης, να κάνει την ενορχηστρωτική διαφορά–, αλλά το τραγούδι εκείνο που μάλλον έχει μείνει, έως και σήμερα, από τον δίσκο είναι η «Θάλασσα του πρωιού», με την συγκινητική ερμηνεία του Χρήστου Λεττονού.
Το 1979 ο συνθέτης Γιάννης Γλέζος κυκλοφορεί το άλμπουμ «Περιμένοντας τους Βαρβάρους» [Lyra], που είναι εξ ολοκλήρου στηριγμένο στην ποίηση του Κ.Π. Καβάφη. Τα συνθεσάιζερ έχουν κι εδώ ένα ρόλο, με ορισμένες μελοποιήσεις να έχουν ενδιαφέρον (το φερώνυμο ποίημα, οι «Τρώες»), αν και το άλμπουμ δεν είχε πάρει ενθαρρυντικές κριτικές σε πρώτο χρόνο. Σήμερα, πάντως, θα λέγαμε πως ανήκει στα υποτιμημένα.

Την ίδια χρονιά, το 1979, δύο αδέλφια που ζούσαν στο εξωτερικό, στη Γαλλία και στο Βέλγιο αντιστοίχως, η Angélique Ionatos (Αγγελική Ιωαννάτου) και ο Photis Ionatos (Φώτης Ιωαννάτος) θα κυκλοφορήσουν δίσκους, στους οποίους ακούγονταν μελοποιήσεις ποιημάτων του Κ.Π. Καβάφη. Στο LP  «I Palami sou» [Arc En Ciel] η Angélique Ionatos με τη συνοδεία κιθάρας μελοποιεί και ερμηνεύει στα ελληνικά, με ενδιαφέροντα τρόπο, το ποίημα «Ίμενος», ενώ ο Photis Ionatos στο δικό του LP «Chante Kavafis Elytis Ritsos» [MD], μελοποιεί την «Ιθάκη» και τα «Τείχη», επίσης τραγουδισμένα στα ελληνικά και με ωραία κιθαριστική συνοδεία, σε συνδυασμό με σύνθια κ.λπ. Δύο αξιόλογες προσπάθειες.
Τόσο η Angélique Ionatos όσο και ο Photis Ionatos θα ασχολούνταν με την ποίηση του Καβάφη και σε επόμενους δίσκους τους. Για παράδειγμα η Angélique στο «Δάσος των Ανθρώπων» [Arc En Ciel, 1983] θα μελοποιούσε το «Ομνύει», ενώ ο Photis στο «Ελεγείο» [home records, 2017] θα έπραττε το ίδιο για την «Πόλι».
Το 1981, στους Αγώνες Ελληνικού Τραγουδιού της Κέρκυρας ο Λουκάς Αδαμόπουλος θα διαγωνιζόταν με το «Επέστρεφε» (σε ποίηση Καβάφη φυσικά), το οποίο θα απέδιδε ο Ηλίας Λιούγκος.
Το «Επέστρεφε» θα το μελοποιούσε και ο Θάνος Μικρούτσικος, το 1983, στο LP του «Ο Γέρος της Αλεξάνδρειας / Ιχνογραφία» [CBS]. Γιώργος Μεράντζας («Γενάρης 1904», «Μονοτονία», «Σύγχυσις»), Κώστας Θωμαΐδης («Επέστρεφε», «Επήγα», «Δεκέμβρης 1903», «Επιθυμίες») και Σάκης Μπουλάς θα απέδιδαν τα τραγούδια του δίσκου, που είχαν ακουστεί και αγαπηθεί, κάποια εξ αυτών, στην εποχή τους. Βασικά η εισαγωγή με το πιάνο και με τον Μεράντζα να τραγουδά «Α(χ) οι νύχτες του Γενάρη αυτουνού / που κάθομαι και ξαναπλάττω με τον νου» είναι μάλλον κλασική, και αναγνωρίσιμη απ’ όλους.
 
Η συνέχεια εδώ...
https://www.lifo.gr/culture/music/poses-melopoiiseis-ton-poiimaton-toy-kabafi-yparhoyn