BAZAAR - ISTANBUL EXPRESS

Οι χώρες της Σκανδιναυίας γενικότερα, αλλά και η Δανία ειδικότερα, από τις αρχές του ’60 ήδη, υποδέχτηκαν χιλιάδες μετανάστες από το νότο της Ευρώπης, βεβαίως από την Ανατολή, αλλά και από τις ΗΠΑ και την Λατινική Αμερική, έναν ολόκληρο κόσμο δηλαδή που βρέθηκε στα μέρη τους είτε για βιοποριστικούς, είτε για πολιτικούς, είτε για... πολιτιστικούς λόγους. Σε κάθε περίπτωση και όσον αφορά στη μουσική, που μας ενδιαφέρει περισσότερο, εκείνο το οποίο προέκυψε δεν έχει όμοιό του στην ιστορία. Μπορεί ν’ ακούγεται παράξενο σε αρκετούς, αλλά στην Σκανδιναυία ηχογραφήθηκε υπέροχη latin, εξωφρενική afro-jazz και afro-rock, protests songs από (και για) όλον τον κόσμο και φυσικά, ανάμεσα σε άλλα πολλά, η καλύτερη balkan-jazz, με τις όποιες «παρεκτροπές» της προς Δυσμάς και Ανατολάς. Ακόμη και τα ελληνικά τραγούδια ή οι σκοποί (από ρεμπέτικα, μέχρι μπάλλοι και συρτοί) που αποδώθηκαν από Σκανδιναυούς δεν είναι λίγοι (και λίγα). Βεβαίως, τούτο δεν οφειλόταν απλώς και μόνο στον συγχρωτισμό τους με τους μετανάστες, αλλά και στην ευρύτερη «άνεση» που τους παρείχε η σοσιαλδημοκρατία ως πολιτικό πλαίσιο, εντός του οποίου διαμορφωνόταν μια νέα πραγματικότητα. Ο μουσικός που θα μας απασχολήσει εδώ – για πολλούς και διαφόρους λόγους, όπως θα δείτε στην πορεία – είναι Τούρκος (γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1949), για να βρεθεί στη Δανία, μαζί με την οικογένειά του, το 1960. Το όνομά του; Mehmet Ozan.
O Ozan δεν έκανε τίποτ’ άλλο, από το να βαδίσει στα χνάρια που άφησαν, κατ’ αρχάς, τρεις άλλοι συμπατριώτες του στην Σκανδιναυία, ο τρομπετίστας Muvaffak ή Maffy Falay με το συγκρότημά του τους Sevda, από τον οποίον ξεκίνησαν όλα (ο Fallay πρωτοπάτησε στη Σουηδία το 1960, όντας έτοιμος μουσικός, διδάσκοντας τους πάντες, από τον Don Cherry, μέχρι τον Bernt Rosengren), ο περισσότερο γνωστός μας περκασιονίστας Okay Temiz και, τέλος, ο βιολιστής Salih Baysal, επίλεκτο στέλεχος των Sevda κι αυτός (όπως και ο Temiz εξάλλου). Ο Ozan μπορεί να μην υπήρξε ποτέ μέλος της ίδιας παρέας (δραστηριοποιήθηκε εξάλλου στην Δανία, ενώ όλοι οι άλλοι στη Σουηδία), όσα όμως πραγματοποίησε τότε δεν είναι λιγότερο σημαντικά από εκείνα των υπολοίπων.
Όπως προανέφερα ο Οzan έρχεται στη Δανία το 1960, έχοντας ξεκινήσει από πολύ μικρός στην πατρίδα του να μαθαίνει βιολί και σάζι. Στην Δανία θα του δωθεί η ευκαιρία να σπουδάσει κιθάρα, ένα όργανο στο οποίο θα διακριθεί στην πορεία, δείχνοντας ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το στυλ flamenco, και κατ’ επέκταση για την latin. Κουβαλώντας εντός του τις παραδοσιακές τουρκικές μουσικές κι έχοντας ζήσει από κοντά την εξέλιξη ενός ιδιόμορφου fusion, που επιχειρούσε να συνενώσει τους ήχους των Βαλκανίων και της Ανατολίας με την jazz και το rock, ο Ozan μπαίνει σ’ ένα γκρουπ της εποχής ονόματι Balkan – είχαν δημιουργηθεί το 1972 από τρεις δανούς μουσικούς, τον περκασιονίστα John Ravn, τον reedman (κλαρίνο, ζουρνάς), αλλά με κλασική παιδεία Peter Bastian και τον ακορντεονίστα Egon Aagaard – με σκοπό να μετατοπίσει τη μουσική τους και προς... Ανατολάς. Οι Balkan, που εν τω μεταξύ είχαν μετατραπεί σε κουιντέτο με την προσθήκη του μπασίστα Hugo Rasmussen, θα ηχογραφήσουν ένα άλμπουμ τον Νοέμβριο του ’73 (θα κυκλοφορήσει από την Sonet την επόμενη χρονιά), στο οποίο θα εμφανίσουν την άποψή τους για τον τρόπο που θα μπορούσε να ακούγεται η... wedding music στην Δανία. To “Spiller”, όσο κι αν φαίνεται περίεργο, ηχεί πολύ κοντά στο “New Colors In Bulgarian Wedding Music" του Yuri Yunakov, ας πούμε. Mάλιστα, στο «δικό τους», λέμε τώρα, “Turkish delight” ανιχνεύεται το αυτό θέμα με το “Belmont” του Yunakov και το “Iste hendek iste deve” του Baris Manco – πρόκειται προφανώς για κάποια παραδοσιακή μελωδία την οποία όλοι «κλέβουν».
Το καλύτερο, πάντως, κομμάτι του “Spiller” και μοναδική ταυτοχρόνως σύνθεση του Mehmet Ozan στο άλμπουμ είναι το καταπληκτικό “Hodjas rejse”, κατ’ εμέ η επιτομή εκείνου που αποκαλούμε ethnic, ένα «πιασάρικο» κομμάτι με στοιχεία παραδοσιακά και μοντέρνα, το οποίο ο Ozan θα το ξαναηχογραφήσει για το live των Bazaar, λίγα χρόνια αργότερα. Στο μεσοδιάστημα και πριν τους Bazaar, o Mehmet Ozan θα συνεργασθεί με πολύ γνωστά ονόματα (γκρουπ και καλλιτέχνες) της δανέζικης rock και jazz σκηνής όπως τους Savage Rose, το Trio Desperado, τον κιθαρίστα Stig Moller (πριν στους Steppeulvene, ο «λύκος της στέπας» δηλαδή, ένα από τα καλύτερα δανέζικα γκρουπ των sixties, που έπαιζαν σ’ ένα στυλ «ηλεκτρικού» Dylan ή Byrds, τραγουδώντας κοινωνικό στίχο στην μητρική τους γλώσσα), τον επίσης κιθαρίστα Christian Siewert, το γκρουπ Himmelekspressen κ.ά., κάνοντας αισθητή την παρουσία του σ’ ένα ευρύτατο κοινό, που έδειχνε, για ’κείνο το είδος του fusion, πολύ μεγάλο ενδιαφέρον. To 1976 προς ’77 οι Οzan και Bastian θα προχωρήσουν στην ίδρυση ενός γκρουπ, που έμελλε να παίξει (μάλλον ακόμη παίζει) πρωτεύοντα ρόλο στην τοπική jazz-ethnic-folk-world, πείτε την όπως θέλετε, σκηνή. Αυτοί ήταν οι Βazaar, οι οποίοι, ως κουαρτέτο, είχαν ακόμη στις τάξεις τους τον οργανίστα Anders Koppel (από τους Savage Rose), καθώς και τον ντράμερ (και γνωστό δανό σκηνοθέτη) Flemming Quist Moeller. Ο Peter Bastian έπαιζε κλαρίνο, φαγκότο, οκαρίνα, κρουστά κι έκανε φωνητικά, ενώ ο Mehmet Ozan χειριζόταν κιθάρα, σάζι και διάφορα κρουστά. To πιο παλαιό (διπλό) LP των Bazaar, που έχω ακούσει και που κατά πάσα πιθανότητα είναι το πρώτο τους έχει τίτλο “Live” και είναι «ζωντανά» ηχογραφημένο στην Χριστιανία, την Σίλκεμποργκ, την Οντένσε και την Άαρχους, το 1978. Πρόκειται για ένα κόσμημα της world-jazz, εντελώς «ανοικτό» όσον αφορά στις επιρροές του και κυρίως πλασμένο με μιαν ελευθερία που αντανακλούσε τις μεγάλες δυνατότητες της ευρύτερης σκανδιναυικής σκηνής, να μεταμορφώνει εν ολίγοις κάτι «ξένο» προς εκείνη σε κάτι άλλο, πολλάκις και από πολλούς επιθυμητό. Τo άλμπουμ ανοίγει μ’ έναν τρόπο όντως εντυπωσιακό. Το 13λεπτο σχεδόν “Forvandlingskuglen” στηριγμένο σ’ έναν συνδυασμό tribal κρουστών/ hammond και με διαρκή breaks από τα πνευστά του Bastian σε κερδίζει αμέσως με την αυτοσχεδιαστική του τέχνη. Εκεί όμως που το πράγμα «ξεφεύγει» τελείως είναι στο 11λεπτο “Hodja vender tilbage” (σύνθεση του Οzan, που την συναντάμε και στο LP των Balkan), ένα από τα ωραιώτερα world-jazz θέματα που έχω ποτέ ακούσει. (Το είχαν διασκευάσει και οι Παίδες εν Τάξει, το 1997). Πάλι τα κρουστά πρωταγωνιστούν, αλλά αυτή τη φορά και το διονυσιακό κλαρίνο του Bastian, το hammond του Κoppel, όπως και η κιθάρα του Ozan. Aν η rock προσέγγιση στην βαλκανική παράδοση είχε διερευνηθεί από τους Arbete och Fritid, ήδη από τις αρχές του ’70 (ΟΚ, και από τον Σαββόπουλο) και η jazz από τους Sevda και τους Oriental Wind, έμενε κάτι ακόμη για να τεθεί λέγοντας την «τελευταία λέξη». Η περισσότερο popular, σχεδόν πανηγυριώτικη, εκδοχή των Bazaar, με την διαρκή πρόσφυση στο τώρα. To 1979 βρίσκει τον Mehmet Ozan μακρυά από τους Bazaar και κοντά στην ίδρυση ενός καινούριου σχήματος, των Istanbul Express. Τρίο κατά βάση οι Istanbul Express αποτελούνταν από τους Jens Jefsen κοντραμπάσο, Mehmet Ozan κιθάρα, σάζι, κρουστά και Durul Gence κρουστά επίσης. Δίπλα τους, σε δυο κομμάτια, οι Christian Siewert κιθάρα και Kasper Winding ντραμς, ηλεκτρικό μπάσο (από τους Secret Oyster, Buki-Yamaz κ.ά). Αν όντως είχε αποχωρήσει από τους Βazaar o Mehmet Ozan, ακούγοντας κανείς τούτο το άλμπουμ εύκολα διαπιστώνει το γιατί συνέβη. Οι Istanbul Express βρίσκονται πιο κοντά στις μουσικές της Ανατολίας, με τον Ozan να «δοκιμάζει» και στα πεδία των ενδιαφερόντων του (spanish, latin). Κορυφαία θέματα το τσιφτετέλι “Istanbul express” με το πολύ αισθαντικό παίξιμο στο σάζι, το “Urfa”, ένα απίστευτο fusion ανατολίτικης μελωδίας και (ρυθμικώς) βραζιλιάνικου baion, αλλά και η “Halvmane suite”, που καταλαμβάνει όλη σχεδόν τη δεύτερη πλευρά του δίσκου.
Όχι μόνον τα άλμπουμ των Bazaar και των Istanbul Express είναι δυσεύρετα, αλλά ακόμη και οι πληροφορίες είναι δύσκολο να εντοπιστούν, αφού θα πρέπει κάποιος να ψάξει πάρα πολύ στο internet (κάτι αντιπαραγωγικό από τη φύση του), προκειμένου να εντοπίσει κάτι που να μην επιδέχεται αμφισβήτηση.
Το 1980 οι Bazaar ηχογραφούν το άλμπουμ “Gibbon Jump”, το οποίον όμως δεν έχω ακούσει (πέραν τριών tracks, που υπάρχουν σ' ένα ελληνικής έκδοσης LP, για το οποίο γράφω πιο κάτω). Διατηρώ δε και μια μικρή αμφιβολία αν συμμετέχει σ’ αυτό ο Ozan. Επόμενη δουλειά για τους Istanbul Express το LP... 2 μετά τα μεσάνυχτα ("02:00"), το 1982. Με νέα σύνθεση – Mehmet Ozan κιθάρες, σάζι, κρουστά, Jan Zum Vohdre φλάουτο, άλτο, σοπράνο, Mads Vinding κοντραμπάσο (από τους Burnin’ Red Ivanhoe και με πληθώρα συνεργασιών έως σήμερα), Chuim κρουστά – αλλά και με ευρύτερη αλλαγή αισθητικών πλάνων, το δανο-τουρκικό γκρουπ προσεγγίζει πιο πολύ μία jazz τύπου Oregon ή Baden Powell (καλύτερα έναν συνδυασμό τους) μέσα πάντα από μία πλατφόρμα Ανατολίας. Τίτλοι όπως “Saz & berimbau”, “Express samba”, “Rumba emirgan” είναι ενδεικτικοί του κλίματος. Στο ίδιο περίπου μοτίβο, αλλά με λιγότερες ιδέες και πιο κοντά σ’ ένα world/new-age ύφος το “Suite for Selma” (1985) αξίζει να μνημονευθεί λόγω της παρουσίας του Alex Riel στα ντραμς/κρουστά. (O Riel είναι ο μεγαλύτερος jazz ντράμερ της Δανίας. Συνόδεψε όλους τους Αμερικανούς που εμφανίστηκαν στα sixties στο Montmartre της Κοπενχάγκης, υπήρξε μέλος του Bill Evans Trio και ιδρυτικό στέλεχος των Savage Rose, του πιο γνωστού rock γκρουπ της χώρας του).
Kάπου εκεί, προς τα τέλη των eighties ολοκληρώνεται ο κύκλος των Istanbul Express. Ο Mehmet Ozan, για κάποια χρόνια ακόμη θα κάνει αισθητή την παρουσία του σε live και σε recording sessions, εμφανιζόμενος σε άλμπουμ του Klaus Schonning (1987), του Palle Mikkelborg (1992) του Niels-Henning Oersted Pedersen (1992) κ.ά. Νέα του έχω να λάβω εδώ και πολύ καιρό κι αν γνωρίζετε κάτι περισσότερο εσείς, που εγώ αγνοώ, πείτε το σας παρακαλώ. Οι Bazaar, απεναντίας, θα συνεχίσουν τη διαδρομή τους, ως τρίο πια (Quist Moeller, Bastian, Koppel), γράφοντας για τις εταιρίες Olufsen και Fonix Music, σ’ ένα πιο νωχελικό «κυριλέ» στυλ, κάνοντας αισθητή την παρουσία τους στις world σκηνές έως τις μέρες μας. Περί το 1983 (στον δίσκο δεν αναφέρεται χρονολογία, αλλά τότε πρέπει να ήταν - ίσως και λίγο αργότερα) εμφανίστηκε στην ελληνική αγορά ένα LP, σε ετικέτα Virgin, υπό τον τίτλο “Bazaar/Istanbul Express 02:00”. O Γιώργος Μαρκάκης είχε δημιουργήσει μία πολύ ενδιαφέρουσα συλλογή, επιλέγοντας κομμάτια από διάφορα άλμπουμ των δύο συγκροτημάτων (ανάμεσά τους το φοβερό “Hodja vender tilbage” από το live των Bazaar, το “Istanbul express” και το “Urfa” από το φερώνυμο άλμπουμ των Istanbul Express κ.λπ.), ρίχνοντας, κατά κάποιο, τρόπο... το μπουκάλι με το άγνωστο μήνυμα στη θάλασσα. Θυμάμαι, πως είχα ακούσει τότε κάποια κομμάτια στο ραδιόφωνο και πως είχα πάθει πλάκα. Μου άρεσαν πολύ. Και παρ’ όλο τις κακές κριτικές που είχα διαβάσει στα περιοδικά της εποχής (οι συνάδελφοι «κράζανε», στο στυλ «έρχονται οι Τούρκοι να μας δείξουν πώς θα παιχτούν τα δημοτικά μας;» – ΟΚ, η εποχή ήταν ακόμη πρώιμη στην Ελλάδα για ethnic παρεκτροπές, αν και τούτο δεν μας απαλάσσει από το να μην βλέπουμε μπροστά απ’ την μύτη μας), αγόρασα αμέσως το άλμπουμ, απολαμβάνοντάς το, σε διάφορες φάσεις, μέσα στα χρόνια. Το 1987, στην εποχή της βιντεοταινίας, γυρίστηκε ένα εργάκι σε σκηνοθεσία Γιώργου Μυλωνά υπό τον τίτλο «Σ’ Αγαπάω... Στο Τιμόνι Που Κρατάω» με πρωταγωνιστή τον Θέμη Μάνεση. Ο Γιώργος Μυλωνάς, για όσους δεν θυμούνται ή δεν γνωρίζουν, ήταν υποψήφιος βουλευτής της Νέας Δημοκρατίας σε προηγούμενες ευρωεκλογές (όχι δεν βγήκε...), ενώ είχε διοριστεί και Πρόεδρος του Μουσείου Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης από τον Χρήστο Ζαχόπουλο (τον πρώην γ.γ. του Υπουργείου Πολιτισμού, που είχε το Θεό μπάρμπα). Οι κουλτουριάρηδες έπεσαν πάνω του να τον φάνε (τον Μυλωνά), ποιον, αυτόν (μοιάζει να κάνω πλάκα;) που έχει γυρίσει το cult movie «Ο Αλήτης και ο Μπάτσος» με τον Χρήστο Νομικό, λες και κάτι έγινε. Σιγά τα ωά... Σιγά το οφίτσιο δηλαδή... που θά'χε ως προαπαιτούμενο "χρυσούς φοίνικες" και "αρκούδες"... Αλλού είναι το ζήτημα. [Για να το πω ξεκάθαρα, σημασία δεν έχει ποιος καταλαμβάνει τη θέση, την όποια θέση – Δεξιός, Αριστερός, οτιδήποτε – αλλά ποιος είναι εκείνος που θ' αρνηθεί εν τέλει μια δημόσια καρέκλα, επιλέγοντας να κοιτάζει μόνο τη δουλειά του]. Εν πάση περιπτώσει, στην ταινία με τον Μάνεση, που υποδύεται έναν ταξιτζή (θα μου πείτε τώρα τι κάθομαι και βλέπω – άλλη ιστορία αυτή...), το ελληνικό άλμπουμ των Bazaar/Istanbul Express ακούγεται ολόκληρο σχεδόν σαν soundtrack!!
Τρελό; Έχουν υπάρξει και... τρελότερα.
Μια δισκογραφία
1. Βalkan – Spiller – DK. Sonet SLPS 1610 – 1974
2. Bazaar – Live – 2LP, DK. Amar AMAR6 – 1978
3. Mehmet Ozan – Istanbul Express – DK. Kong Paere KPLP 7 – 1979
4. Bazaar – Gibbon Jump – DK. Amar AMAR20 – 1980
5. Mehmet Ozan / Istanbul Express – 02:00 – DK.Xenia XENLP 10 – 1982
6. Bazaar – Nimbus – DK. Amar AMAR28 – 1983
7. Bazaar, Istanbul Express – S/T – GR.Virgin VG50046 – 1983;  
(περιέχει ένα track από το "Live", τρία από το "Gibbon Jump", τέσσερα από το "Istanbul Express" και ένα από το "02:00")  
8. Mehmet Ozan / Istanbul Express – Suite for Selma – DK.Baile LP-1 – 1985
9. Bazaar – Gypsy Joker – DK.Olufsen DOC 5014 – 1986
10. Bazaar – En Guderdrom – DK.Olufsen DOC 5025 – 1987
11. Bazaar – Live In Concert – DK.Olufsen DOC 5041 – 1987
12. Bazaar – Bazaar Musik – DK. Fonix Music FMF CD 1074 – 1993