1). ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΣΑΒΒΟΠΟΥΛΟΣ «Είμαι ένας Έλλην που παίζει ροκ», 2). «Ο Σαββόπουλος του Μπάλλου απογοήτευσε»… ποιος το έγραψε αυτό;

Το πόσο ακρογωνιαία, καθοριστική και ανεξάντλητη υπήρξε η παρέμβαση του Διονύση Σαββόπουλου σ’ αυτό που ονομάζουμε «ελληνικό ροκ», στα τέλη του ’60 και στις αρχές του ’70 είναι κάτι που έχει αναλυθεί δεκάδες φορές στο παρελθόν… και δεν υφίσταται κανένας λόγος για να ειπωθεί κάτι παραπάνω. Θα γίνω, εννοώ, εντελώς κουραστικός, αν αρχίσω να λέω και να ξαναλέω τι σήμαινε το «Περιβόλι του Τρελλού» (10/1969) και ιδίως τι σήμαινε ο «ΜΠΑΛΛΟΣ» (3/1971) και «ΤΟ ΒΡΩΜΙΚΟ ΨΩΜΙ» (12/1972) –κυρίως αυτά τα δύο LP– για την ταυτοποίηση του rock με ελληνικό περιεχόμενο που ήταν και το ζητούμενο δηλαδή. Ελληνικό ροκ λοιπόν, με φορέα νοημάτων την ελληνική γλώσσα και με ηχητική πλατφόρμα γεμάτη από τα ποικίλα ελληνικά στοιχεία ανακατεμένα με όλα εκείνα που έρχονταν από το εξωτερικό. Κάπως έτσι στην τραγουδοποιία του Σαββόπουλου τα τέσσερα βασικά συστατικά του ολοκληρωμένου άσματος, ο στίχος, η μουσική, η ερμηνεία και η ενορχήστρωση (μαζί, τούτη, με τους υπόλοιπους μουσικούς) δούλεψαν με παραγωγικό τρόπο, δημιουργώντας ένα άμεσο «μέτρο σύγκρισης». Ένα αναλλοίωτο και εν πολλοίς αξεπέραστο πρότυπο.

Ορισμένοι θεωρούν πως… με το να εντάσσεις τον Σαββόπουλο των early seventies στο ελληνικό ροκ περιορίζεις τη δυναμική του (τη δυναμική τού έργου τού Σαββόπουλου εννοώ – καθότι για το ελληνικό ροκ τούτο μπορεί να είναι μόνο τιμή και καμάρι!). Πιθανώς, αφού ο Σαββόπουλος εκείνων των χρόνων ήταν «κάτι άλλο» για το ελληνικό τραγούδι γενικότερα, και όχι μόνο για το κατα-ταλαιπωρημένο ελληνικό ροκ. Παρά ταύτα δεν είναι δυνατόν να καταρτίσεις λίστες με τα καλύτερα ελληνικά ροκ LP των sixties και των seventies και ν’ απουσιάζουν απ’ αυτές το «Περιβόλι…», ο «ΜΠΑΛΛΟΣ» και «ΤΟ ΒΡΩΜΙΚΟ ΨΩΜΙ» (στις δικές μου σχετικές λίστες της 18/12/2012 και της 28/1/2013 είναι «μέσα» φυσικά). Δεν είναι δυνατόν να γράφεις άρθρο, κείμενο, βιβλίο για το ελληνικό ροκ και να μην έχεις αυτούς τους τρεις δίσκους (και ιδίως τον «ΜΠΑΛΛΟ» και «ΤΟ ΒΡΩΜΙΚΟ ΨΩΜΙ» το ξαναλέω – ζητώ συγγνώμη για τα κεφαλαία, αλλά τα χρησιμοποιώ μπας και ξυπνήσουν ορισμένοι) σε περίοπτη θέση. Θα πρέπει, δε, να είναι κάποιος… εντελώς ηλίθιος αν γράφει για ένα σωρό παπαρδέλες, αγνοώντας τοιούτα «αγκωνάρια». Μα θα μου πείτε τώρα… υπάρχει τέτοιος γραφιάς, που να αγνοεί ή να θάβει τον Σαββόπουλο των early 70s;. Υπάααρχει… υπάααρχει… Υπομονή…

Η πιο αποφασιστική κουβέντα που έχει πει ο ίδιος ο Σαββόπουλος για τον εαυτό του εν σχέσει με το ροκ είναι εκείνη η προμετωπίδα της συνέντευξής του στον Μιχαήλ Μήτρα, που δημοσιεύτηκε στον τόμο Χρονικό 1972, του Καλλιτεχνικού Πνευματικού Κέντρου ΩΡΑ. «Είμαι ένας Έλλην που παίζει ροκ». Τίποτα πιο λιτό, πιο σαφές και πιο αποκαλυπτικό. Στην ίδια συνέντευξη (31/8/1972) ο Σαββόπουλος λέει κι άλλα (περί το rock) εξίσου ενδιαφέροντα…

«Εγώ, όπως προσπάθησα να πω και λίγο πριν, πιστεύω πως Έλληνας δεν είναι ο κάτοικος ενός συγκεκριμένου γεωγραφικού χώρου. Είμαι ένας Έλλην, ο οποίος παίζει ροκ. Ροκ, διότι νοιώθω ροκ – όπως λέμε ‘νοιώθω χτυπημένος’. Το ροκ δεν είναι τόσο φόρμα όσο είναι μάλλον ένα αλφαβητάρι ή είναι μια φόρμα ατελής –ευτυχώς– της οποίας οι ρωγμές επιτρέπουν να φαίνεται η από μέσα αιμορραγία».

Μπορεί να ήσουν ροκ χωρίς να… αιμορραγείς; Είναι ένα ερώτημα αυτό, που θα μπορούσε ο Σαββόπουλος να το απευθύνει στους… Socrates, ας πούμε. Αλλά ας τον ακούσουμε και στη συνέχεια…

«Αυτό σήμερα που λέγεται ‘ελληνικό ροκ’ μοιάζει πολύ μ’ εκείνο που τότε λεγόταν ‘νέο κύμα’, από την άποψη ότι είναι εξ ίσου ελαφρό. Η μόνη τους διαφορά είναι ότι το ‘ελληνικό ροκ’ έχει λιγότερο ‘μανατζεριλίκι’ απ’ ότι είχε το ‘νέο κύμα’. Γενικά έχει πιο αδύναμες δημόσιες σχέσεις από εκείνο. Βέβαια διαθέτει ένα μεγαλύτερο λαϊκό έρεισμα το σημερινό πράγμα. Παρ’ όλα αυτά, τα παιδιά που παίζουνε ροκ στον τόπο μας, στην πλειοψηφία τους παίζουνε ροκ από ευχαρίστηση, κι όταν παίζουμε μια μουσική από ευχαρίστηση το μοναδικό αποτέλεσμα είναι να μην ευχαριστιόμαστε ούτε εμείς που παίζουμε, αλλά ούτε κι εκείνοι που μας ακούνε. Υπάρχει η εντύπωση πως το κάθε πράγμα ανήκει σ’ εκείνον που το θέλει περισσότερο, κι έτσι ένας νέος που παίζει σήμερα στην Ελλάδα ροκ πιστεύει πως για να παίξει ροκ, αρκεί να το γουστάρει πολύ. Δεν είναι αρκετό. Ο μόνος τρόπος για να αποχτήσουμε ένα πράγμα είναι όχι να το θέλουμε πάρα πολύ, αλλά να αποφασίσουμε να παραδοθούμε εμείς σ’ αυτό, έτσι που να μας θέλει εκείνο. Δηλαδή να χτιστούμε εμείς ζωντανοί εκεί μέσα».

Δεν νομίζω να είναι πολλοί εκείνοι που διαφωνούν μ’ αυτά που λέει ο Σαββόπουλος… καθότι ο άνθρωπος εντοπίζει στο ροκ (από τότε) εκτός από το fun και κάτι άλλο, που έλειπε από τα περισσότερα γκρουπ και τους καλλιτέχνες της εποχής. Την επικοινωνία με τη ντόπια παράδοση και το ελληνικό στοιχείο, μέσα από ένα σύγχρονο-καίριο τρόπο (και κυρίως λόγο). Για να καταλήξει…

«Δεν νομίζω πως έχω δημιουργήσει μουσική σχολή, στον τομέα του τραγουδιού. Βέβαια τα παιδιά έρχονται και με βρίσκουν. Έχω όμως την υποψία πως το δικό μου το ροκ δεν μπορεί να τους βοηθήσει. Πράγμα που κι αυτοί το καταλαβαίνουν κατά βάθος. Διατηρούν βέβαια σχέσεις μ’ έναν ‘επιτυχημένο’».

Σχεδόν δέκα χρόνια αργότερα (Σχολιαστής #6, 9/1983) ο Σαββόπουλος θα πει κάτι ακόμη για το rock, εξ ίσου ή και περισσότερο σημαντικό…

«Το ροκ υπήρξε η μόνη πραγματική αντιπολίτευση στη Δύση. Απέναντι στο μουσικό ορθολογισμό της Δύσης. Εκεί που το τραγούδι φτιάχνεται πλέον με κομπιούτερ και κλισέ παραγωγών, βγήκαν αυτά τα υπέροχα τσογλάνια και φτιάξαν αυτή την αναγέννηση, το ροκ. Αλλά τέτοια σπουδαία πράγματα δεν είναι εύκολο να συνεχίσουν, παρά μόνο όταν κατά τη γνώμη μου συναντηθούν με μια μεγάλη διαχρονική παράδοση που να μπορεί να τα υποδεχθεί και να τα καταστήσει δυνατά, ακόμα και πέραν της νεανικότητάς τους. Αλλά τέτοια παράδοση δεν νομίζω ότι υπάρχει στη Δύση (σ.σ. θρύψαλα ο Διαφωτισμός...). Ψάχνουν τώρα οι βετεράνοι του ροκ, όσοι επέζησαν από τα ναρκωτικά ή τον τρόμο του κοινού. Αλλά τι μπορούν να βρουν; Πηγαίνει ο Dylan στον προτεσταντισμό. Αλλά τι να του δώσει ο προτεσταντισμός; Μόνο νόμους και εντολές σε στυλ ‘άμα κάνεις το καλό θα αμειφθείς, άμα κάνεις το κακό θα τιμωρηθείς’ (σ.σ. βλέπε Σόιμπλε, Μέρκελ και τα τοιαύτα). Διότι αυτό είναι ο προτεσταντισμός, μια νομολατρεία, ένα τελειωμένο κείμενο, που δεν μπορεί να μας δει, παρά μόνο ως όργανά του. Νιώθω ότι είναι διαφορετικά τα πράγματα σε μας.(…)».

Από το… underground περιοδικό ΦΑΝΤΑΖΙΟ κάποτε στα early 70s. Το συγκρότημα Μπουρμπούλια. Πάντα από αριστερά: Σπύρος Καζιάνης, Νίκος Τσιλογιάννης, Διονύσης Σαββόπουλος, Βασίλης Ντάλλας.

Κι ενώ λοιπόν διάβαζα όλα αυτά τα ωραία του Σαββόπουλου για το rock και τα λοιπά, θυμήθηκα τον… Μανώλη Νταλούκα και το βιβλίο του Ελληνικό Ροκ (α έκδοση 2006, β έκδοση 2012). Είπα λοιπόν να τo ξεφυλλίσω πάλι, για να επιβεβαιώσω κάτι που το είχα ήδη πάρει χαμπάρι από παλιά, αλλά είχα δώσει τόπο στην οργή. Ο Μανώλης Νταλούκας αγνοεί (εννοώ υποτιμά) την αξία του Σαββόπουλου! Αγνοεί τη σημασία του «Μπάλλου» και του «Βρώμικου Ψωμιού»!! Λέει κάτι λίγα για το «Φορτηγό» και το «Περιβόλι του Τρελλού» (π.χ. πως… ο δίσκος βγήκε τον Οκτώβριο του 1968 και πως ο Σαββόπουλος έπαιζε στο Rodeo την περίοδο Οκτώβρης ’68-Μάης ’69 – στην πραγματικότητα όλες οι χρονιές πρέπει να μετατοπιστούν μπροστά κατά ένα έτος), αλλά δεν λέει κουβέντα για τους άλλους δύο δίσκους, για τον «Μπάλλο» και «Το Βρώμικο Ψωμί»!!

Εσείς, που έχετε διαβάσει το βιβλίο του, δεν παραξενευτήκατε με κάτι τέτοιο; Δεν αναρωτηθήκατε ποτέ «γιατί»; Να σας πω εγώ «γιατί». Ο Νταλούκας θάβει, κατ’ ουσίαν, τον Σαββόπουλο και το κρύβει! Είναι δε τόσο γρόθος, ώστε να εγκαλεί τον Αργύρη Ζήλο που έκανε κριτική ο άνθρωπος πριν 30+ χρόνια στους FMQ (για μένα είναι καλοί, αλλά δεν πετάω και τη σκούφια μου), τον Κώστα Αρβανίτη, που έγραψε κάτι (σωστό) για τον Σιδηρόπουλο επίσης πριν 30 χρόνια, εμένα γιατί δεν γούσταρα (όπως και πολλοί άλλοι στο εξωτερικό) τον τελευταίο δίσκο του Neil Young (όχι τον Neil Young γενικώς) και δεν κοιτάει, την ίδια στιγμή, τα δικά του χάλια.

Ο άνθρωπος αυτός, ο γνωστός χοντροκέφαλος, είναι ο μοναδικός έλληνας μουσικογραφιάς που έχει θάψει τον «Μπάλλο» και «Το Βρώμικο Ψωμί»!! (Τουλάχιστον εγώ δεν ξέρω άλλον). Έχει το δικαίωμα; Φυσικά. Έχω όμως κι εγώ το δικαίωμα να αποκαλέσω «ανόητο», όποιον θάβει αυτούς τους συγκεκριμένους δίσκους που αποτελούν, το ξαναλέω, αγκωνάρια, όχι απλώς του ελληνικού ροκ, αλλά και της ελληνικής μουσικής, γενικότερα, τα τελευταία 50 χρόνια.

Προσέξτε τι έγραφε ο Νταλούκας για τα εν λόγω LP στη Μουσική (#25, Δεκέμβριος 1979). Θα σας φύγει το τσερβέλο… Δεν θα αναδημοσιεύσω ολόκληρα τα κείμενα, γιατί βαριέμαι να τ’ αντιγράψω – ας το κάνει εκείνος, αν νομίζει πως τον αδικώ… Θα πέσει ακόμη περισσότερο γέλιο… Μπου χα χα… Σας προειδοποιώ, κρατηθείτε… Μην πείτε μετά πως δεν σας ενημέρωσα…

ΜΠΑΛΛΟΣ

«Ο Σαββόπουλος του Μπάλλου απογοήτευσε. Υπάρχει ένας διαφορετικός τρόπος γραφής. Ο Σαββόπουλος προσπαθεί να μοντερνήσει. Το αποτέλεσμα; Ο Μπάλλος, μια καρικατούρα, που πολλοί την πέρασαν για πρωτοποριακό έργο(…)». Παρακάτω μας λέει πως του αρέσει το «Κιλελέρ», πως «ο ‘Παλιάτσος κι ο ληστής’ είναι το γνωστό τραγούδι του B. Dylan ‘The joker and the thief”» (σ.σ. με το αυτί είχε βγάλει τον τίτλο – και η κουτσή Μαρία ήξερε από τότε πως επρόκειτο για το “All along the watchtower”), για το «Έρχεται βροχή, έρχεται μπόρα» γράφει πως είναι… «ξεπατηκωμένος Κ. Καρυωτάκης» (οποία παπαρία!), ενώ τα «Σημαία από νάυλον» και «Σ’ ευχαριστώ, ω εταιρία!» του αρέσουν. Να μην ξαναπώ τι εντύπωση αποκομίζω, όταν κάποιος γράφει για τον «Μπάλλο» όσα έγραψε προ αμνημονεύτων ο Νταλούκας… Πείτε τα κι εσείς…

ΤΟ ΒΡΩΜΙΚΟ ΨΩΜΙ

Για τη «Μαύρη Θάλασσα» μας λέει πως… «εξωτερικά, οι στίχοι φαίνονται καλοί και η μουσική υπέροχη. Για έναν έμπειρο όμως, αυτή η κατασκευή της ‘Μαύρης Θάλασσας’ είναι τόσο σαθρή που αμέσως καταρρέει.(…) Τέλος πάντων αυτή η μοντέρνα τεχνική του Σαββόπουλου ούτε πείθει, ούτε εκπλήσσει κανέναν έξω από κάτι ανόητες φοιτητριούλες(…) Ο Σαββόπουλος λοιπόν στο ‘Βρώμικο Ψωμί’ ήταν ήδη ξεπερασμένος όταν κυκλοφόρησε ο δίσκος»… για να συνεχίσει με διάφορες άλλες αρλούμπες, που βαριέμαι να αναπαράγω, καταλήγοντας με το τηλεγράφημα… «οι καλύτερες στιγμές του δίσκου είναι ‘Η Δημοσθένους λέξις’, το ‘Ζεϊμπέκικο’, και το ‘Έλσα σε φοβάμαι’» (σ’ ένα στυλ… κάτι λένε αυτά!), ενώ δεν του γεμίζουν το μάτι το «Άγγελος εξάγγελος» (κλάσεις ανώτερο από το πρωτότυπο του Dylan!!), το φοβερό «Τραγούδι», και τα κλασικά πια «Ολαρία ολαρά» και «Το μωρό».

Εγώ μπορώ να δεχθώ πως το 1979 ο Νταλούκας ήταν 20-21-22 χρονών... πιδί, πως μπορεί να είχε στραβοκοιμηθεί το προηγούμενο βράδυ με... καμμιά ανόητη φοιτητριούλα, πως μπορεί να είχε να πλερώσει την άλλη μέρα τα δίδακτρα των... αλαμπουρνέζικων που μάθαινε, πως μπορεί να είχε χάσει η ομάδα του ο… ΑΠΟ Ρουφ(α) και δεν κατάλαβε τα άλμπουμ. Δεν κατάλαβε τι άκουγε. Ok. Τo 2006, όμως, και το 2012 (γέρος άνθρωπος πια), όταν έγραφε και ξαναέγραφε το «Ελληνικό Ροκ» δεν μπορούσε να επανορθώσει; Να πει πως… κάποτε, νιάτο, δεν είχα αντιμετωπίσει σωστά αυτά τα «αριστουργήματα» του ελληνικού ροκ και πως τώρα επανέρχομαι, αποκαθιστώντας τα μέσα μου πρώτα-πρώτα. Όooχι (αν και προσπάθησε, κάποια στιγμή να περάσει κάτι... πονηρό στο blog του). Ο άνθρωπος είναι… σταθερός στις απόψεις του. Βράχος… Κοτρώνα…

Στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του ’70 ο Σαββόπουλος βάζει στο στόχαστρό του την παραδοσιακή Αριστερά («το κόμμα με τραβάει απ’ το μανίκι», η «τσογλανοπαρέα που κάνει κριτική», «μια ρίζα δεντρολίβανο και κανένα καπνισμένο τσουκάλι να σε χαίρεται η μανούλα σου που καθαρίζει φρέσκα φασολάκια» και άλλα διάφορα…), ενώ ταυτοχρόνως χρίζεται «αποδιοπομπαίος» από το… αναρχιλίκι των Εξαρχείων. Ο Νταλούκας, βεβαίως, δεν ήταν Κνίτης ώστε να παρεξηγηθεί (παίρνοντας το αίμα του πίσω, θάβοντας τον «Μπάλλο»), αλλά ήταν φίλα προσκείμενος… στα της πλατείας. Ο Λεωνίδας Χρηστάκης έχει αποκαθηλώσει τον Σαββόπουλο από το δεύτερο κιόλας τεύχος του Ιδεοδρόμιου (3/2/1978) στο κείμενό του «άρχισε κι αυτός να τρώει καλά», δίνοντας λαβή στους ανόητους, που περιτριγύριζαν το χώρο, ν’ αρχίσουν να λένε μπούρδες. H (περίπου) κατακλείδα του κειμένου του Χρηστάκη… «Σε λίγο θα ’σαι (Σαββόπουλε) ένας μάγειρας του Ρισελιέ σ’ έναν επαναστατικό στρατό. Δηλαδή θα ’σαι  ά χ ρ η σ τ ο ς, γιατί δε θα μπορείς να μας μαγειρέψεις κάτι τι πιο απλό, κάτι πιο κοντινό σ’ εμάς»… αντανακλά στα γραπτά του Νταλούκα εκείνης της περιόδου. Δες π.χ. την κριτική για το περίφημο «Ζεϊμπέκικο» (πάντα από το #25 της Μουσικής)… «Το ‘Ζεϊμπέκικο’ είναι από τις καλές στιγμές του Διονύση (σ.σ. «καλές»… όχι και τίποτα σπουδαίο δηλαδή!) και η φωνή της Μπέλλου αναμφίβολα εκπληκτική. Εκείνο όμως που ενοχλεί είναι η θεληματική σκοτεινάδα και ένας στιχουργικός μοντερνισμός, που έχει αρχίσει με τον ‘Μπάλλο’. Πράγματα που στο ‘Ζεϊμπέκικο’ αν λέγονταν πιο απλά και πιο λιτά, χωρίς εξεζητημένες λέξεις και απόπειρες εντυπωσίασης, θα μας κέρδιζαν, τώρα μας ενοχλούν. Το νόημα σπάνια ολοκληρώνεται. Αυτή την θυσία στο μοντέρνο, αν θελήσει ο Σαββόπουλος να την εγκαταλείψει θα ωφεληθεί πολύ».

Ο Σαββόπουλος, όπως αντιλαμβάνεστε, δεν άκουσε τον χοντρονταλούκα, ώστε να μη συνεχίσει να… θυσιάζει στο μοντέρνο, κι έτσι δεν ωφελήθηκε καθόλου…

Στον κόσμο μας… «ΔΕΝ αλλάζουν μόνον οι πιο σοφοί και οι πιο ανόητοι»… είχε πει εκείνα τα παλιά χρόνια ο Κουμφούκιος. Σοφός λοιπόν ο Νταλούκας, που εξακολουθεί, ως φαίνεται, να πιστεύει πως… «Ο Σαββόπουλος του Μπάλλου απογοήτευσε» και πως «η κατασκευή της ‘Μαύρης Θάλασσας’ είναι τόσο σαθρή που αμέσως καταρρέει» και ανόητοι όλοι εμείς που δεν γουστάρουμε τον τελευταίο δίσκο του Neil Young ή τον πρώτο των FMQ…

Δεν έχω τι άλλο να πω… Σηκώνω ψηλά τα χέρια… Πυροβολήστε με…