ΜΑΝΟΣ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙΣ, ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΣΑΒΒΟΠΟΥΛΟΣ ομορφιά και αντίσταση

Προχθές ένας φίλος μού έκανε πάσα μία συνέντευξη του Διονύση Σαββόπουλου, που είχε δοθεί πριν λίγο καιρό (αρχές Αυγούστου) για το site τής LiFO. Τη συνέντευξη (την οποίαν αγνοούσα) είχε πάρει ο Άρης Δημοκίδης με αφορμή μια συναυλία του Σαββόπουλου που θα δινόταν στο Sani Resort της Χαλκιδικής την 4/8 και που θα είχε τίτλο «Ο Πολιτευτής» και υπότιτλο «Μουσικοπολιτικά και άλλα». Όποιος θέλει να ρίξει μια ματιά είναι εδώ http://www.lifo.gr/team/bitsandpieces/32052. O δημοσιογράφος έχει επιλέξει ως επικεφαλίδα μία φράση από τη συνέντευξη, εκεί όπου ο Σαββόπουλος λέει πως «αντίσταση δεν είναι οι μούντζες, αλλά η ίδια η ομορφιά!». Ας πω από τώρα πως διαφωνώ μ’ αυτό –αν και ακούγεται πολύ ωραίο, για να διαφωνεί κανείς– και θα εξηγήσω στη συνέχεια που ακριβώς εστιάζονται οι αντιρρήσεις μου. Εκείνο όμως που με στενοχώρησε (να μην πω με εκνεύρισε) περισσότερο και από τα λεγόμενα του Σαββόπουλου, ήταν μία από τις ερωτήσεις του Δημοκίδη, ο οποίος κάποια στιγμή τοποθετείται (δίνοντας τη σκυτάλη στον Σαββόπουλο να συνεχίσει) λέγοντας το ανεκδιήγητο: «Ο Μάνος Χατζιδάκις λοιπόν. Να ένας πραγματικός αντιστασιακός».

Έχω όχι την αίσθηση αλλά τη βεβαιότητα πως οι λέξεις έχουν χάσει πια τη σημασία τους. Τη χάνουν όταν τις χρησιμοποιούν άνθρωποι που αγνοούν, που λειψά υπολογίζουν, διαστρεβλώνοντας (κάποιες φορές παρά τη θέλησή τους) έννοιες και νοήματα. Διαβάστε τι απάντησε ο Σαββόπουλος και επανέρχομαι…

«Σημαντικότατος αντιστασιακός! Υπάρχει μια παράδοξη πράξη αντίστασης μέσα σ’ αυτά τα αγαπημένα τραγούδια του Χατζιδάκι. Διότι αντίσταση δεν είναι οι μούντζες – η ίδια η ομορφιά είναι αντίσταση. Ο Ντοστογιέφσκι έλεγε: ‘Η ομορφιά θα σώσει τον κόσμο’. Κι αν θέλετε τη γνώμη μου –και πολλών άλλων ευτυχώς– μια κορυφαία πράξη αντίστασης στη χούντα ήταν ο Μεγάλος Ερωτικός του Χατζιδάκι το 1972».

Είμαι fan του Μάνου Χατζιδάκι και των τραγουδιών του από χρόνια· περισσότερο από πολλούς που παριστάνουν τους «χατζιδακικούς», γράφοντας ασυναρτησίες στα περιοδικά, στα blogs και τις εφημερίδες. Κάθισα, έτσι για τη φάση, και μέτρησα το ηχογραφημένο υλικό (αφήνω το έντυπο – βιβλία, δεκάδες συνεντεύξεις σε περιοδικά και εφημερίδες) που έχω στη διάθεσή μου και αφορούν στον Χατζιδάκι (κάποιοι, ίσως, θυμούνται τη συνέντευξή του στον Ρένο Αποστολίδη, που είχα ανεβάσει παλαιότερα). Υλικό, που έχω πληρώσει από την τσέπη μου –δεν μου το χάρισε κανένας– και το έχω απολαύσει και μελετήσει. 20 LP, 16 CD, 11 δίσκους 45 στροφών κι ένα 10ιντσο. Ήτοι 48 κομμάτια… Εντάξει, άλλοι μπορεί να έχουν περισσότερα ή λιγότερα – δεν ανταγωνίζομαι κανέναν. Έχω, εν πάση περιπτώσει, ό,τι μ’ ενδιαφέρει να έχω από το χατζιδακικό έργο. Και βεβαίως αναγνωρίζω κι εγώ –όπως και χιλιάδες άλλοι Έλληνες– τον Μάνο Χατζιδάκι ως έναν κορυφαίο συνθέτη/τραγουδοποιό (και όχι μόνον Έλληνα), δίχως να τον έχω λογαριάσει ποτέ ως «αντιστασιακό»· κάτι που, με κανέναν τρόπο, δεν τον ρίχνει στη συνείδησή μου. Πώς θα ήταν δυνατόν;

Οι λέξεις αλλάζουν νοήμα μέσα στις εποχές και αυτό μας δυσκολεύει. Αν με ρωτήσετε, σήμερα, τι σημαίνει «αντιστασιακός» δεν ξέρω να σας απαντήσω. Θα συμφωνήσω σχεδόν με τη ρήση του Σαββόπουλου πως «αντίσταση δεν είναι οι μούντζες», ή τουλάχιστον δεν είναι μόνον αυτές (ας μην είμαστε τόσο μπλαζέ, τόσο «υπεράνω» έναντι της εσώψυχης αγανάκτησης), μένω όμως εντελώς ακάλυπτος από το «(αντίσταση) είναι η ίδια η ομορφιά». Ξεκινώντας να λέμε διάφορα, ό,τι θέλουμε ή ό,τι μας κατέβει, δεν θα μπορέσουμε να συνεννοηθούμε. Αφήνω δε το ότι υπάρχει κίνδυνος να ξεχάσουμε κι αυτά που ξέρουμε.

Έτσι λοιπόν και παρότι, σήμερα, είναι κάπως δύσκολο να προσδιορίσουμε τι ακριβώς σημαίνει «αντίσταση» (μπορεί αύριο να το μάθουμε…), δεν είναι καθόλου δύσκολο να πούμε τι σήμαινε «αντίσταση» στην περίοδο της χούντας. Σ’ αυτό θα έπρεπε να συμφωνήσουμε, δίχως πολλά λόγια. Όταν όμως αρχίζουμε το πράγμα να το τραβάμε, λέγοντας πως η «ομορφιά» ήταν «αντίσταση» και άλλα τέτοια απροσάρμοστα, φοβάμαι πως το μόνο που θα απομένει είναι να βρυκολακιάσουν οι νεκροί του Πολυτεχνείου, όπως και οι δολοφονημένοι από το κράτος και το παρακράτος της ακροδεξιάς, και ν’ αρχίσουν να μας κυνηγάνε. Για μένα είναι ύπατη ντροπή και ασέβεια, σκέτο όνειδος, όταν υπάρχουν νεκροί, νέοι (και λιγότερο νέοι) που έδωσαν την ίδια τους τη ζωή για τις ιδέες τους, που μάτωσαν στις φυλακές και τα ξερονήσια (η λήθη ορισμένων είναι απελπιστική) να βγαίνουν 40 χρόνια μετά κάποιοι –όποιοι κι αν είναι αυτοί– και να μιλάνε για «ομορφιές» και για άλλες τέτοιες ασυναρτησίες. Και καλά ο Σαββόπουλος, έχει πει διάφορα κατά καιρούς, αλλά ένας νέος άνθρωπος όπως ο Δημοκίδης (ο οποίος κάνει καλή δουλειά στη LiFO και ενίοτε τον απολαμβάνω – πήρε και σωστή θέση στο ζήτημα που ανέκυψε προσφάτως, γράφοντας για «τερατώδεις συγκρίσεις» μεταξύ Αριστεράς και Χρυσαυγής) είναι δυνατόν να εκστομίζει τέτοιες κοτσάνες; Για να πάμε και παραμέσα, γιατί το πράγμα, δυστυχώς, είναι δύο φορές ασέβεια και όνειδος.

Το έχω ξαναγράψει και στενοχωριέμαι όταν καλούμαι να το επαναλάβω, αλλά μπροστά στην ιστορία, μπροστά στο ντοκουμέντο, οφείλουμε να είμαστε άπαντες κοκκαλωμένοι. Ο Μάνος Χατζιδάκις την εποχή που ηχογραφούσε τον «Μεγάλο Ερωτικό» (τέλη 1972) συνεργαζόταν με τη χούντα (δίχως αυτό να σημαίνει πως ήταν χουντικός). Μπορεί κάποιοι να πέφτουν απ’ τα σύννεφα, αν δε το έχουν ξανακούσει ή διαβάσει στο δισκορυχείον, αλλά αυτή είναι η αλήθεια. Αναφέρομαι στο τουριστικό LP “Greece” [National Tourist Organisation SPR 114], μια παραγωγή του χουντικού ΕΟΤ που ηχογραφήθηκε τον Οκτώβριο του 1972 με επιμέλεια (διεύθυνση, ενορχήστρωση κ.λπ.) του Χατζιδάκι, ένα άλμπουμ που ξαναβγήκε στην Μεταπολίτευση (12/1974) και δοξάστηκε ως «Ο Σκληρός Απρίλης του ’45» [MINOS MSM 221]. Μάλιστα στο περιοδικό Επίκαιρα της εποχής (τεύχος 222, 3-9/11/1972, σελ.34) υπάρχει πόζα του Μάνου Χατζιδάκι με τον υπουργό Οικονομικών της χούντας Ιωάννη Κούλη, με τη φωτογραφία του Παπαδόπουλου ανάμεσά τους στον τοίχο. Τη φωτογραφία δεν θα την αναδημοσιεύσω, επειδή δεν μ’ ενδιαφέρει το… sharing και το σκάνδαλο (καθότι ορισμένοι μπορεί να το πουν κι αυτό), μεταφέροντας μόνο τη λεζάντα της: «Χαμόγελα και θερμή χειραψία μεταξύ του υπουργού Οικονομικών κ. Κούλη και του Μάνου Χατζιδάκι. Ο μουσικοσυνθέτης επισκέφθηκε τον κ. υπουργό την περασμένη εβδομάδα. Μεταξύ άλλων, η συζήτηση περιεστράφη και σε θέματα σχετικά με το μουσικό θέατρο». Δεν μπορώ να γνωρίζω τα «άλλα» που συζήτησαν οι Κούλης και Χατζιδάκις, εκείνο όμως που γνωρίζω είναι πως η περίοδος ετοιμασίας-ηχογράφησης του «Μεγάλου Ερωτικού» συμπίπτει με τη συγκεκριμένη επίσκεψη-συνεργασία και βεβαίως με την παραγωγή του «χουντικού» LP “Greece” (Οκτώβριος-Νοέμβριος του ’72). Έτσι, λοιπόν, όπως αντιλαμβάνεστε, όταν κάποιος λέει πως «μια κορυφαία πράξη αντίστασης στη χούντα ήταν ο Μεγάλος Ερωτικός του Χατζιδάκι το 1972», είναι έκθετος όχι μόνο για λόγους… ομορφιάς, αλλά και επειδή ξεφεύγει από τα όρια της πιο κοινής λογικής· να αποκαλεί δηλαδή «αντιστασιακό» κάποιον που είχε δούναι και λαβείν, την ίδιαν ακριβώς εποχή, με το καθεστώς.

Έχω διαβάσει άπειρες συνεντεύξεις του Μάνου Χατζιδάκι. Πουθενά δεν θυμάμαι να παριστάνει τον αντιστασιακό και πολύ περισσότερο δεν θυμάμαι ποτέ να αποκαλούσε τον «Μεγάλο Ερωτικό» του… πράξη αντίστασης. Όσοι (Γιάννης Μπέζος, Διονύσης Σαββόπουλος, Άρης Δημοκίδης και δεν ξέρω ποιοι άλλοι ακόμη) επιχειρούν να αποδώσουν εκ των υστέρων στον Μάνο Χατζιδάκι αντιστασιακή προσφορά (δια του «Μεγάλου Ερωτικού») ας γνωρίζουν πως πράττουν μέγιστο ατόπημα. Και προς την Ιστορία (που, για την ίδιαν εποχή, έχει να επιδείξει νεκρούς, αίμα και δάκρυα, αληθινούς αντιστασιακούς δηλαδή), αλλά και προς τον μεγάλο έλληνα συνθέτη (που, στα κατοπινά χρόνια, υπήρξε φειδωλός στις δηλώσεις του για τα πεπραγμένα εκείνου του καιρού).