ΝΗΣΟΣ μουσική και ποίηση

Ψάχνοντας να βρω μία ηχογραφημένη αδημοσίευτη συνέντευξη που μου είχε δώσει ο μεγάλος τουμπίστας και συγγραφέας Γιάννης Ζουγανέλης (1938-2006) θυμήθηκα την περίπτωση του περιοδικού Νήσος, τα τέσσερα, όλα κι όλα, τεύχη του οποίου (από το πρώτο μισό της δεκαετίας του ’80) μού τα είχε δωρίσει ο ίδιος, όταν είχαμε συναντηθεί (κάπου στην Άνω Ηλιούπολη, τον Φεβρουάριο του 1997). Μπορεί τη συνομιλία μας να μην την έχω εντοπίσει ακόμη (που θα πάει;), βρήκα όμως τα τεύχη του καλού περιοδικού, τα οποία και ξεφύλλισα μετά από χρόνια με αληθινό ενδιαφέρον.

Την ύπαρξη του περιοδικού Νήσος την είχα πληροφορηθεί όταν είχα αγοράσει τη Δισκογραφία Ελληνικής Κλασικής Μουσικής [Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1993] του Αλέξη Ζακυθηνού την εποχή που κυκλοφόρησε (το 1993 δηλαδή). Ένα πολύτιμο βιβλίο, που κατέγραφε (με σύντομες, αλλά ουσιώδεις, κριτικές παρατηρήσεις) γνωστούς και αγνώστους δίσκους (LP κυρίως) με «κλασικό» ενδιαφέρον, αλλά και με jazz και με avant-garde και πειραματικό, που είχαν βγει οπουδήποτε στον κόσμο αφορώντας σε έλληνες καλλιτέχνες. Εκεί λοιπόν αναφερόταν και το περιοδικό Νήσος, το οποίον κυκλοφορούσε στην εποχή του συνοδευόμενο από κασέτες «σύγχρονης κλασικής», ηλεκτρονικής, ακόμη και αυτοσχεδιαστικής μουσικής. Ο Γιάννης Ζουγανέλης είχε διατηρήσει κάποιο στοκ αφού είχε υπάρξει συνεργάτης του περιοδικού από το τεύχος 2 και μετά, του έλειπε όμως η πρώτη-πρώτη κασέτα (την οποία ψάχνω ακόμη).

Το πρώτο τεύχος τής Νήσου, κυκλοφόρησε την Άνοιξη του 1983 στην Αθήνα με υπεύθυνους τους Χ.Σ. Βρόντο (Χάρης Βρόντος), Γιάννη Πατίλη και Κώστα Σοφιανό. Περιείχε κείμενα και ποιήματα των Αργύρη Χιόνη, Βάσκο Πόπα, Μιχάλη Γκανά, Κώστα Σοφιανού και Νίκου Καρούζου. Το περιοδικό συνοδευόταν από κασέτα στην οποίαν ακούγονταν έργα των Γ.Α. Παπαϊωάννου, Χάρη Βρόντου («Πρό-θεση», ένα έργο ηλεκτρονικής μουσικής από το 1972), Άλκη Παναγιωτόπουλου και Θόδωρου Αντωνίου. Οι κασέτες ήταν πιστοποιημένες από την I.F.P.I., ήταν ηχογραφημένες με DOLBY B, για μείωση του θορύβου και γενικώς δεν διέφεραν, όσον αφορούσε στην κατασκευή και την απόδοσή τους, από τις κανονικές κασέτες των εταιρειών.

Το δεύτερο τεύχος της Νήσου κυκλοφόρησε τον Δεκέμβριο του 1983, με υπεύθυνους έκδοσης τους Χάρη Βρόντο, Γιάννη Ζουγανέλη, Γιάννη Πατίλη και Κώστα Σοφιανό. Στις σελίδες σονέτα του Άρη Δικταίου και ακόμη ποιήματα των Jay Ramsay/ Sylvia Paskin και Γιάννη Ρίτσου (τα οποία στην κασέτα απήγγειλαν οι ποιητές). Αντιγράφω ένα από τα ποιήματα του Ρίτσου. Οποιαδήποτε ομοιότητα με το σήμερα ΔΕΝ είναι συμπτωματική. Συνέβαινε, συμβαίνει και θα συμβαίνει…

Ύστατος οβολός

Δύσκολες ώρες, δύσκολες στον τόπο μας. Κι αυτός ο περήφανος,

γυμνός, ανυπεράσπιστος, ανήμπορος, αφέθηκε να τον βοηθήσουν·

έγγραψαν υποθήκες πάνω του· πήραν δικαιώματα· αξιώνουν·

μιλάνε για λογαριασμό του· του ρυθμίζουν την ανάσα, το βήμα·

τον ελεούν· τον ντύνουν μ’ άλλα ρούχα ξέχειλα, χαλαρωμένα·

του σφίγγουν μ’ ένα καραβόσκοινο τη μέση. Εκείνος,

μέσα στα ξένα ρούχα, ούτε μιλάει κι ούτε πια χαμογελάει

μη φανεί που ανάμεσα στα δόντια του κρατάει (ως και την ώρα του ύπνου)

σφιχτά-σφιχτά, σαν ύστατο όβολό του, (μόνο τώρα βιός του)

γυμνό, απαστράπτοντα κι ανένδοτο, το θάνατό του.

Στο ηχογραφημένο τμήμα έργα των Jenő Takács (με τον Γιάννη Ζουγανέλη τούμπα και την Ναταλία Μιχαηλίδου πιάνο), Δημήτρη Δραγατάκη, Νίκου Σκαλκώτα και Βαγγέλη Κατσούλη. Το έργο του τελευταίου είχε τίτλο «Νύχτα» (1983) και μάλλον πρόκειται για την ίδιαν edit που καταγράφεται και στο LP “Keyboard Music” [Music-Box X33 SMB 13019, 1987] – δεν έχω χρόνο, τώρα, να το τσεκάρω. Κατά βάσιν πρόκειται για tape music, με επεξεργασμένους φυσικούς ήχους και το σχετικό μανιπουλάρισμα που έχει την αίσθηση improv-jazz πρακτικών. Πολύ ενδιαφέρον. Στο LP της Music Box ο ίδιος ο συνθέτης λέει κάτι εξ ίσου ενδιαφέρον, αναφερόμενος στο έργο του. «Στο είδος αυτό ένα πολύ βασικό μειονέκτημα είναι το γεγονός ότι η δημιουργική διαδικασία είναι συχνά τόσο μακροχρόνια, ώστε να μη δίνει στο συνθέτη τη δυνατότητα μιας άμεσης επαφής με το τελικό αποτέλεσμα. Όταν η τεχνολογία, που μπαίνει ανάμεσα στο δημιουργό και το έργο, παίρνει έναν τόσο κυρίαρχο ρόλο, ο δημιουργός αλλοτριώνεται, ο τελικός σκοπός παύει να είναι η μουσική και το μέσον γίνεται σκοπός».

Το τρίτο τεύχος της Νήσου κυκλοφόρησε τον Ιούνιο του 1984 από την προηγούμενη τετράδα υπευθύνων. Εδώ καταγράφονται έξι ποιήματα του Ντίνου Χριστιανόπουλου, πέντε ποιήματα του Αναστάση Βιστωνίτη, έξι του Timothy Gallagher σε απόδοση της Κατερίνας Αγγελάκη-Ρουκ, τέσσερα του Τάκη Παυλοστάθη και «Ο σιωπηλός σύνοικος» του Γ.Θ. Βαφόπουλου. Στην κασέτα έργα των Γεράσιμου Πυλαρινού, Νικολάου Μαντζάρου (η «Πρώτη Συμφωνία» με το συγκρότημα Νικόλαος Μάντζαρος) και Κυριάκου Σφέτσα.

Το έργο του Σφέτσα έχει τίτλο «Αυτοσχεδιασμός» (1969) και είναι ένας 12λεπτος αυτοσχεδιασμός για σόλο φλάουτο (παίζει η Στέλλα Γαδέδη). Η φλαουτίστα εκμεταλλευόμενη όλο το εύρος του οργάνου, με συνεχείς αυξομειώσεις στα tempi και την ένταση, προσφέρει μιαν αναπάντεχη «πειραγμένη» ηχογράφηση. Να τι γράφει ο ίδιος ο συνθέτης για το έργο του: «Το κομμάτι ‘Αυτοσχεδιασμός’ γράφτηκε το 1969 στο Παρίσι με στόχο την χρήση κι εκμετάλλευση των ποικίλων ηχητικών δυνατοτήτων που παρέχουν τόσο το φλάουτο, όσο και οι ιδιαίτερες τεχνικές ικανότητες ενός ειδικευμένου εκτελεστή. Το φλάουτο σε πολλά σημεία του έργου ενισχύεται ηλεκτρικά, ενώ ο φυσικός του ήχος τροποποιείται ή μεταλλάσσεται με τη βοήθεια ηλεκτρονικών μηχανημάτων, ώστε δίπλα στις φυσικές ακουστικές του δυνατότητες να προστεθούν και άλλες με τη βοήθεια της σύγχρονης τεχνολογίας και να πλουτισθεί έτσι το ηχητικό του φάσμα με πολλά ηχοακουστικά εφφέ».

Το τέταρτο και τελευταίο τεύχος της Νήσου κυκλοφορεί τον Μάιο του 1985 από τους Βρόντο, Ζουγανέλη, Πατίλη και Σοφιανό. Στο περιοδικό ποιήματα των Νανάς Ησαΐα, Θανάση Παπαθανασόπουλου, Cesar Ballester («Το μακρόσυρτο σαξόφωνο του Τσάρλι Πάρκερ»), Antonio Quintana και Γιώργου Μαρκόπουλου και στην κασέτα, πέραν της φωνής των ποιητών, ακούγονται και έργα των Γιάννη Χρήστου («Έξι τραγούδια σε ποιήματα του T.S. Eliot»), Robert Schumann, καθώς και ισπανικά λαϊκά τραγούδια από τους Antonio Quintana και Pedro Elias.

Λέει ο ίδιος ο Γιάννης Χρήστου (1926-1970) σ’ ένα κείμενό του γραμμένο στην Αλεξάνδρεια την 29/11/1957, που παρατίθεται στο περιοδικό: «Η ιδέα να γράψω τραγούδια σε ποιήματα του T.S. Eliot μου ήρθε στη Ρώμη το 1950. Εκείνη την εποχή είχα ενσωματώσει στην ‘Πρώτη Συμφωνία’ το ποίημά του ‘Μάτια που μόλις είδα μεσ’ τα δάκρυα’ και είχα κάνει ένα προσχέδιο για το ‘Νόθο μίγμα των πάντων’ καθώς και για το ‘Ο άνεμος όρμησε την τετάρτη ώρα’. Η βασική μουσική ιδέα για το ‘Θάνατος από πνιγμό’ γεννήθηκε μέσα μου εκείνη περίπου την εποχή. Το καλοκαίρι του 1955 ξανάρχισα να δουλεύω αυτά τα τραγούδια κι έφτιαξα ένα κύκλο από πέντε που αργότερα, όταν καθαρόγραψα πια τις παρτιτούρες, έγιναν έξι καθώς θεώρησα αναγκαίο να προσθέσω το ‘Βιρτζίνια’. Το ’γραψα σε μια μέρα. Τελείωσα τα ‘Έξι Τραγούδια σε Ποιήματα του T.S. Eliot’ για μέτζο σοπράνο και πιανοφόρτε τον Οκτώβριο του 1955. Την επόμενη χρονιά, στη Χίο, συνειδητοποίησα ότι αυτά τα τραγούδια μπορούσαν να ενορχηστρωθούν και αργότερα, το καλοκαίρι του 1957, με την παρότρυνση του Piero Guarino, άρχισα τη δουλειά αυτή στις 22 Αυγούστου και τελείωσα μετά από ένα μήνα». Στην ηχογράφηση που έγινε ειδικώς για τη Νήσο, τον Φεβρουάριο του 1985, ακούγονται οι Ιωάννα Καρβελά τραγούδι και Νέλλη Σεμιτέκολο πιάνο.

Και κάτι ακόμη. Η Νήσος έκλεισε όπως προείπα μετά από τέσσερα τεύχη. Πιθανώς να ευθυνόταν η ακριβή τιμή της (κόστιζε 500 δραχμές μαζί με την κασέτα, σε μιαν εποχή όπου τα περιοδικά κινούνταν γύρω στο κατοστάρικο), πιθανώς να έπαιξε ρόλο η αδιαφορία του κόσμου γι’ αυτού του είδους τη μουσική (καθότι η κασέτα ήταν εκείνη που ανέβαζε το κόστος), ίσως και το γεγονός ότι η παρέα διχαζόταν από το Φθινόπωρο του ’84, βάζοντας εμπρός ένα νέο (τότε) περιοδικό το Κριτική και Κείμενα· το οποίον από τον Δεκέμβριο του ’86 έδωσε τη θέση του στο Πλανόδιον, που κυκλοφορεί έως και σήμερα με βασικό υπεύθυνο, πάντα, τον Γιάννη Πατίλη.