TOSHI ICHIYANAGI – TADANORI YOKOO για ένα θρυλικό έργο της ιαπωνικής ηλεκτρονικής avant από το 1969

O Κώστας Παπ. μ’ έβαλε να ψάξω να βρω το κείμενο που θα διαβάσετε. Δεν το είχα στα... my documents. Νόμιζα πως δεν το είχα πουθενά. Νόμιζα, όμως. Το βρήκα σ’ ένα κουτί με παλιές δισκέτες. Ευτυχώς, η συγκεκριμένη δισκέτα άνοιγε και το κείμενο διαβαζόταν. Αξίζει τον κόπο να το ανεβάσω. Έστω και σε μια συντομευμένη έκδοση… Το άλμπουμ έργο του ιάπωνα συνθέτη Toshi Ichiyanagi “Opera from the Works of Tadanori Yokoo” που ολοκληρώθηκε το 1969 και πρωτοπαρουσιάστηκε σ’ ένα εντυπωσιακά σχεδιασμένο 2LP set ένα χρόνο αργότερα, αποτελεί «σταθμό» στην ιαπωνική pop/avant σκηνή. Ο μύθος του μεγάλος, όσο και διαχρονικός, αγγίζει θα έλεγα ακόμη και το… japanoise.
Η κεντρική ιδέα για το άλμπουμ συνελήφθη στη Νέα Υόρκη, όταν συνέπεσαν εκεί το 1967, ο συνθέτης Toshi Ichiyanagi και ο συμπατριώτης του γραφίστας Tadanori Yokoo, ευεπίφοροι και οι δύο σε ό,τι πιο καινούριο εμφανιζόταν τότε, μέσω ενός εκρηκτικού συνδυασμού διαφορετικών τεχνών. Από τη μια μεριά η μουσική του Ichiyanagi (μία πρωτότυπη επικοινωνία ανάμεσα σε παλαιές φόρμες, καθημερινούς ήχους εν είδει concrete και ψυχεδελικό rock – έπαιζαν οι Yuya Uchida & The Flowers, που απετέλεσαν, αμέσως μετά, τον πυρήνα των Flower Travellin’ Band) και από την άλλη τα ιδιόμορφα psych σχέδια του Yokoo, αλλά και το γενικότερο art cover, που αντανακλούσε κάτι πολύ από τη hippie αισθητική της περιόδου, περασμένη όμως μέσα από την ιαπωνική ματιά. Το άλμπουμ κυκλοφόρησε ως διπλό LP μάλλον μέσα στο 1970, ακούστηκε στους «κύκλους» –αν και δεν πρέπει να πούλησε ιδιαιτέρως– κάνοντας μόνον υπόγεια φήμη, που κράτησε όμως ζωντανή την αύρα του μέχρι και σήμερα.
Έτσι, 35 χρόνια αργότερα, το 2005, η ιαπωνική εταιρία Bridge, αποφάσισε να το επανεκδώσει σε 4πλό CD (ένα CD για κάθε βινυλιακή πλευρά), όχι πάντως από τα master tapes, που ποτέ δεν βρέθηκαν, αλλά από κάποια VG+/EX κόπια, διατηρώντας τα σχετικά σκρατς (πράγμα παράξενο για ιαπωνική έκδοση – αν και ποτέ οι Ιάπωνες δεν κάνουν κάτι τυχαίως…), τυπώνοντας φυσικά όλο το art υλικό (ψυχεδελικά σχέδια σε τράπουλα, λιθογραφίες, ένθετα), δημιουργώντας ένα box πολλών αστέρων. Δύο «δυστυχώς» κολλάνε εδώ.
Πρώτον, η επανέκδοση χιλίων αντιτύπων είναι δύσκολο να εντοπιστεί πια και δεύτερον, όλο το πληροφοριακό υλικό του set ήταν στην ιαπωνική – «άδικο», για μία τέτοιας σημασίας έκδοση.
Απόσπασμα ενός από ’κείνα τα ένθετα κείμενα, το βαθιά επεξηγηματικό «ο ψυχεδελικός διάλογος των Toshi Ichiyanagi και Tadanori Yokoo» του κριτικού Τέχνης Yoshiaki Tohno, μετά από διπλή μετάφραση (ιαπωνική-αγγλική, αγγλική-ελληνική – η μισή δουλειά ανήκει στον Hatsuki Nishio, τον ευχαριστώ και από 'δω) παρατίθεται στη συνέχεια στην προσπάθεια να αποκαλυφθούν όσο δυνατόν περισσότερες λεπτομέρειες γύρω από την ιστορία και την αξία του έργου.
Όλα φαίνεται να συμβαίνουν κατά τη διάρκεια παραμονής του Toshi Ichiyanagi για έξι μήνες στη Νέα Υόρκη – το δεύτερο ταξίδι του στις ΗΠΑ, που υποστηρίχτηκε από το ίδρυμα Rockefeller το 1966. Όπως πολλοί κουτσομπόληδες συγγραφείς επισήμαναν, η συνάντηση με τον Tadanori Yokoo ήταν ο αποφασιστικός παράγοντας. Τριγύριζα κι εγώ στη Νέα Υόρκη εκείνη την εποχή –λέει ο Tohno– κι είχα αισθανθεί ενοχλημένος από τους φίλους μου, τον Ichiyanagi, τον Yokoo και τον Arata Isozaki (σ.σ. post-modern αρχιτέκτονας), όταν επιστρέφοντας από τις ΗΠΑ ενστερνίστηκαν την αισθητική των hippies, την κουλτούρα του LSD και της ψυχεδέλειας, φορώντας τέτοιου στυλ ρούχα κ.λπ. Η δική μου παραμονή ήταν μόνο στο αρχικό στάδιο της psychedelic fashion, παρακολουθώντας το σώου του Andy Warhol “Exploding Plastic Inevitable with Velvet Underground” ή την ολονύχτια παράσταση ψυχεδελικών σχεδίων, με τους ατελείωτους ήχους ινδικής κλίμακας του La Monte Young. Μπορούσα να καταλάβω την αναγκαιότητά τους για την αμερικανική νεολαία, που αγωνιζόταν μέσα στην έκρηξη του πολέμου στο Βιετνάμ, της υπόθεσης των μαύρων και της δύναμης των φοιτητών, αλλά δεν μπορούσα να καταλάβω το οποιοδήποτε ενδιαφέρον για αποδοχή, ως μόδα ακριβώς, στην ειρηνική Ιαπωνία που κατασκευάζεται από ψεύτικη συνοχή.
Παρατηρώντας όμως τον Tadanori Yokoo που μόλις είχε επιστρέψει από τη Νέα Υόρκη, βρήκα ενδιαφέρον το γεγονός ότι, ο Yokoo, ο οποίος θεωρείται ως γκουρού της μόδας hippie στην Ιαπωνία, είχε την πρωτοτυπία του. Δεν τολμώ να εξηγήσω τη διαδικασία, πώς πήρε αυτήν τη φήμη. Πρέπει να αγνοήσουμε ότι τα έργα του Yokoo επαναφέρουν κάτι που η ιαπωνική σχεδιαστική σχολή είχε αποκηρύξει στο στάδιο του εκσυγχρονισμού μετά τον Πόλεμο. Ο Yokoo, που φαίνεται πάντα να διατηρεί την ψυχραιμία του, ταιριάζει ακριβώς με τα ξεθωριασμένα τζιν, με τα βρώμικα καπέλα που αγάπησε ως σπουδαστής, το κόκκινο πουκάμισό του που μύριζε ιδρώτα, τα ψειριάρικα μακριά μαλλιά του, τον δανδισμό του. Το ύφος του, όπως και να το κάνουμε, ήταν διαφορετικό από το ευγενικό hippie ύφος του Ichiyanagi. Είναι εύκολο να κριθούν οι αφίσες του Yokoo, με τον ήλιο να ανατέλλει μέσα από κονσέρβες σολομού, τον Yukio Mishima να κάνει χαρακίρι, ιάπωνες αλήτες και γυναικεία στήθη, ως αναχρονιστικές, kitsch ή προσποιητές. Αλλά ό,τι παραγκωνίζεται στο παρελθόν, στο μέλλον συχνά εκδικείται τον άνθρωπο και την ιστορία του.(…)Είναι ασαφές τι ακριβώς βίωσε ο Ichiyanagi κατά τη διάρκεια της δεύτερης παραμονής του στις ΗΠΑ – οι λεπτομέρειες δεν έχουν σημασία. Για να δραπετεύσει από το παραδοσιακό σύστημα μουσικής, ο Ichiyanagi είχε ακολουθήσει τον John Cage, αλλά το ίδιο το ύφος του περιήλθε με το χρόνο στο αδιέξοδο του φορμαλισμού. Η εκδικητική σκέψη και η διαμαρτυρία ήταν ένα νέο αντικείμενο για τον Ichiyanagi, αν και νομίζω ότι η συνάντησή του με τον Yokoo τον ανάγκασε να λάβει την απόφαση να κλείσει την αυλαία, που είχε ανοίξει στο πάρα πολύ αφηρημένο τοπίο του εκσυγχρονισμού τής μουσικής. Μια τέτοια τοποθέτηση είναι γεγονός πως συνέβη μακρυά από την αβλαβή ιαπωνική μόδα των hippies ή της ψυχεδέλειας. Ο ίδιος ο Yokoo μού είπε στη συνέντευξη στο περιοδικό Temboh ότι «οι hippies δοκιμάζουν LSD, μαριχουάνα, γιόγκα κ.λπ., για να δραπετεύσουν από τις διάφορες απελπισίες τους, όπως την ανησυχία ή τον φόβο του πολέμου… Η ψυχεδελική επίδειξη που οι hippies οργάνωσαν εμφανίστηκε μέσα από τις ζωές τους, αλλά, κάτι τέτοιο, μπορούμε να το εκτιμήσουμε και μ’ έναν αντίθετο τρόπο φέρνοντάς το στη σκηνή της Τέχνης. Κατόπιν, μπορούμε να το τροποποιήσουμε σε αυτό που θέλω να δημιουργήσω τώρα. Ίσως μια τέτοια αναδημιουργία να είναι η ουσία αρχής των εργασιών μου».
Η δεύτερη παραμονή του Ichiyanagi στις ΗΠΑ, συμπεριλαμβανομένης της συνάντησης με τον Yokoo, φαίνεται να τον κάνει εντελώς υπερόπτη. Εάν η σκέψη του Cage, ότι όλοι οι τόνοι είναι αφ’ εαυτού μουσική, εισαχθεί χωρίς τον χαρακτηριστικό τρόπο ζωής του, θα ευτελιζόταν προς ένα αφηρημένο δόγμα. Αισθάνθηκα την γρηγοράδα των ζωντανών καλλιτεχνών στη διαδικασία μέσω της οποίας ο Ichiyanagi βρήκε το δικό του τρόπο επαφής με το κίνημα των hippies και τον μεγάλο υπερόπτη Yokoo. Ακριβώς όπως κανένας δεν θα μπορούσε να δραπετεύσει από το σκεπτικό ότι «όλες οι λεκάνες τουαλετών είναι έργα Τέχνης», όπως υποστήριζε ο Marcel Duchamp, είναι επίσης χωρίς νόημα να παραμεριστεί το σκεπτικό του Cage ότι «όλοι οι τόνοι είναι αφ’ εαυτού μουσική». Και ο Duchamp και ο Cage είναι σαν μαθηματικά αξιώματα, αλλά το θέμα είναι, αναγνωρίζοντας τέτοια αξιώματα σαν αυθύπαρκτους λόγους, να μπορεί να δημιουργηθεί ένας συγκεκριμένος ήχος που ν’ ακούγεται δυνατά στη σημερινή εποχή, μ’ ένα σύγχρονο τρόπο. 
Ο Ichiyanagi κάποτε μου είχε πει πως «… η μουσική της αβεβαιότητας έχει ολοκληρωθεί από τον Cage. Θέλω να εκφράσω αυτό το πράγμα διαφορετικά. Αισθανόμουν μειονεκτικά όταν συνέθετα μουσική για τον κινηματογράφο, τις επιδείξεις μόδας ή τις εμπορικές διαφημίσεις της TV, σαν να ήταν ακριβώς μία δευτερεύουσα εργασία διαφορετική από αυτό που πραγματικά θα ήθελα να κάνω. Αλλά τώρα, μπορώ να κάνω τις συνθέσεις για την space capsule στην Akasaka (σ.σ. top περιοχή του Tokyo, έδρα πολυεθνικών εταιριών, πολυτελών ξενοδοχείων κ.λπ.), το Mugen, διάφορα go-go rhythms και τη μουσική ‘επίδραση περιβάλλοντος’ για την EXPO ’70, στην ίδια ποιότητα με τις εργασίες για τις σοβαρές συναυλίες». 
Το άλμπουμ “Opera, From the Works of Tadanori Yokoo” εμφανίζεται στον κόσμο. Αρχίζει με το τραγούδι ενός κοριτσιού, εισπράκτορα λεωφορείου, στο νομαρχιακό διαμέρισμα Aomori, ηλεκτρονικοί τόνοι το συνδέουν μ’ ένα πολεμικό τραγούδι, ένα τραγούδι αποκαλούμενο «καθαρή καρδιά ενός ανθρώπου», που τραγουδήθηκε από τον Yokoo στα δημόσια λουτρά γυναικών. Ακόμη, η παρουσία ενός σπουδαίου rock συγκροτήματος των Yuya Uchida & The Flowers, ο μονόλογος του Yasubei Horibe (που τρέχει να βοηθήσει τον πατέρα του σε μια μονομαχία), ένα τραγούδι από διαφήμιση της TV για ένα φάρμακο, ο διάλογος μεταξύ Omiya και Kan’ichi (μια γυναίκα που την πάντρεψαν μ’ έναν εκατομμυριούχο και ο άνδρας που απερρίφθη από τους συγγενείς της), επίσης ένα τραγουδάκι της TV για την σοκολάτα Meiji, οι καμπάνες μιας εκκλησίας της Νέας Υόρκης, ο Μπαχ, ηχητικές επιθέσεις ενός αεροπλάνου, το Katsura (τραγούδι από μια σαπουνόπερα), το Tokyo-Ondo (χορευτικό τραγούδι) , το τραγούδι Abashiri-bangaichi (ονομασία μιας φυλακής), που ερμηνεύεται από τον Ichiroh Mizuki, συνθέτη του αρχικού σκοπού, ειδήσεις που αναγγέλλουν την πτώση της ατομικής βόμβας… είναι αυτό ακριβώς το μέρος της αρχής του υπομνήματος, που κράτησα από το καταγεγραμμένο master. Τέτοιας ποσότητας υλικό αναπηδά έξω, σαν από zapping. Όχι μιαν όπερα που καταγράφηκε στη σκηνή, αλλά μιαν όπερα που αναδημιουργείται από τους δίσκους. Η εκτίμηση και η αξιολόγηση ολόκληρου του έργου φθάνει μέχρι τους ακροατές. Φαντάστηκα μια φάση του σύγχρονου κόσμου που έχει επεκταθεί ανεξέλεγκτα, σε αυτό το συνδυασμό ήχων που παράγει μιαν ισχυρή ασυμφωνία, όπως την εκπομπή των ειδήσεων της TV της 21ης Οκτωβρίου για την διαδήλωση διαμαρτυρίας στη Shinjuku, που διακόπτεται συχνά από τις διαφημίσεις (σ.σ. εκείνη την ημέρα του Οκτώβρη, του 1968, κάτι χιλιάδες σπουδαστές που επέστρεφαν μετά από διαδήλωση εναντίον του πολέμου στο Βιετνάμ, ενεπλάκησαν με την αστυνομία. Επτακόσιοι απ’ αυτούς οδηγήθηκαν στα τμήματα, για τα περαιτέρω…).
Εν πάση περιπτώσει, η σπονδυλική στήλη αυτής της όπερας είναι ο διάλογος αγάπης μεταξύ των Toshi Ichiyanagai και Tadanori Yokoo με πίστη και φροντίδα. Η σύγχρονη μουσική φαίνεται να απαιτεί ένα τέτοιο τεράστιο ποσό ασυμφωνίας.

(Το πλήρες άρθρο, το οποίο υπογράψαμε μαζί με τον Δημήτρη Θωμά και τον Hatsuki Nishio, δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο Jazz & Tζαζ, τεύχος 151, 10/2005)

Τα στοιχεία του άλμπουμ:
Toshi Ichiyanagi – Opera from the Works of Tadanori Yokoo – JAP. End TY 1001/1002 – 1969/70 (2LP)
Toshi Ichiyanagi – Opera from the Works of Tadanori Yokoo – JAP. Bridge 028/31 – 2005 (4CD)