ΜΙΚΗΣ ΘΕΟΔΩΡΑΚΗΣ «Κατάσταση Πολιορκίας» (1968)

Υπάρχει, βεβαίως, το soundtrack του Μίκη Θεοδωράκη για την ταινία του Κώστα Γαβρά État de Siège (1972), αλλά αυτή δεν είναι η μοναδική κατάσταση πολιορκίας του μεγάλου έλληνα συνθέτη. Υπάρχει άλλη μία, ως γνωστόν, από το 1968 και γι’ αυτήν θα γράψουμε τώρα...

Να πούμε λοιπόν, για αρχή, πως αυτή η πρώτη «Κατάσταση Πολιορκίας» αποτελεί την μελοποίηση τού ποιήματος με τον ίδιο τίτλο της Ρένας Χατζηδάκη (Μαρίνα) (1943-2003), κόρης της Λιλής Ζωγράφου. Το ποίημα είχε μελοποιηθεί από τον Μίκη Θεοδωράκη, το 1968. Όπως διαβάζουμε στο αυτοβιογραφικό βιβλίο του έλληνα συνθέτη Το Χρέος [Εκδόσεις Τετράδια της Δημοκρατίας, Ρώμη 1972] (τα κεφαλαία γράμματα είναι του πρωτότυπου):

«Ιανουάριος 1968. Η Μαρίνα έμεινε στο διάδρομο μπροστά στο κελλί αρ. 1. Μαζί με μιαν άλλη κοπέλα που φορούσε πανταλόνια. Όταν με ξαναπήγαν πλάι στο παλιό κελλί, η Μαρίνα είχε μεταφερθεί στο κελλί των γυναικών. Όταν έκανα τη μεγάλη απεργία πείνας άκουγα τη φωνή της Μαρίνας που φώναζε τον φρουρό.
Η Μαρίνα έγραψε ένα ανυπέρβλητο σε ομορφιά, δύναμη και αλήθεια ποίημα. Κάθε λέξη, εικόνα, νόημα, μπήγονταν στη σάρκα μου. Με πονούσαν. Με ανακούφιζαν. Με λύτρωναν. Ήταν η φωνή μας. Ήταν τα ίδια μου τα λόγια –οι ελπίδες– που έγιναν “σαπισμένα σταφύλια”. Ήταν η οργή. Η πίκρα. Κι’ όμως ήταν η δύναμή μας.

Έλαβα πρώτα, το πρώτο μέρος. Συνέθεσα δίχως ανάσα τη μουσική. Αργότερα στο Βραχάτι μου ’στειλαν το δεύτερο και το τρίτο μέρος. 
Σα μουσική φόρμα είχα την ευκαιρία να επιβεβαιώσω το δρόμο που άνοιξα με τα ΕΠΙΦΑΝΙΑ-ΑΒΕΡΩΦ. Ήταν ένα καινούριο “τραγούδι-ποταμός” σε τρία μέρη.
Στην αρχή ο τίτλος ήταν “ΓΥΝΑΙΚΕΙΕΣ ΦΥΛΑΚΕΣ ΑΒΕΡΩΦ”, γιατί εκεί γράφτηκε, μετά την καταδίκη της Μαρίνας από το στρατοδικείο. Η Μαρίνα έγραφε κι’ έσκιζε ευθύς τα ποιήματά της. Σώθηκαν τα δικά μας χάρη σε μια συγκρατούμενη φίλη της που φρόντισε  να τα αντιγράψει (σ.σ. Σύλβα Ακρίτα). Αργότερα μπήκε ο οριστικός τίτλος : ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΠΟΛΙΟΡΚΙΑΣ».

Η Κατάσταση Πολιορκίας σαν βιβλίο κατ’ αρχάς –θα πούμε και για τον δίσκο στη συνέχεια– τυπώθηκε για πρώτη φορά, νόμιμα, από τις εκδόσεις Ολκός, το 1974 (προφανώς επί μεταπολίτευσης). Εκεί, στην τελευταία σελίδα υπάρχει ένα μικρό σημείωμα. Το μεταφέρω:

«Το ποίημα αυτό, που είχε πρώτα τον τίτλο Γ.Φ.Α. (Γυναικείες Φυλακές Αβέρωφ), γράφτηκε το Φλεβάρη του 1968 ανάμεσα στους δύο νόμους περί «αμνηστείας» (Α.Ν. 228/1967 και Α.Ν. 282/1968). Το πρώτο μέρος του ποιήματος, στον πολύπλοκο, παράνομο δρόμο που χρησιμοποιήθηκε για να βγει από τις φυλακές και να φτάσει στον προορισμό του σα γράμμα, έπεσε τυχαία στα χέρια του Μίκη Θεοδωράκη, που το μελοποίησε αμέσως. Μετά την αποφυλάκισή της, το Μάρτη του 1968, η ποιήτρια συναντήθηκε με το συνθέτη, του έδωσε το δεύτερο και το τρίτο μέρος του ποιήματος, και οι δύο αποφάσισαν να αλλάξουν τον τίτλο σε Κατάσταση Πολιορκίας και να κυκλοφορήσουν το έργο παράνομα στην Ελλάδα και νόμιμα στο εξωτερικό. Το ψευδώνυμο “Μαρίνα” χρησιμοποιήθηκε στην αρχή για λόγους προφύλαξης και μετά για λόγους αρχών, όσο υπήρχε η στρατιωτική δικτατορία. Αυτή εδώ είναι η πρώτη νόμιμη έκδοση του ποιήματος στην Ελλάδα».

Με κάποιο τρόπο, τώρα, εκείνες οι παρτιτούρες πέρασαν στο Λονδίνο, φθάνοντας στα χέρια της Μαρίας Φαραντούρη, προς το τέλος του 1968. Από δική της αφήγηση στην Καθημερινή (28/8/2012):

«Στο Λονδίνο τότε μου έφερε το έργο μια φίλη η οποία δεν ζει πια. Αναζήτησα αμέσως τον Γιάννη Μαρκόπουλο, ο οποίος μου σύστησε να βρούμε τον Εύδωρο Δημητρίου, γνωστό Κύπριο μαέστρο της κλασικής μουσικής. Εκείνος έκλεισε και έφερε στο Roundhouse τους πρωταγωνιστές του μιούζικαλ Hair που τότε χαλούσε κόσμο, οι οποίοι διάβασαν το ποίημα. Είχε μεταφραστεί στα αγγλικά, γαλλικά και γερμανικά και είχε κάνει τρομερή εντύπωση. Όπως η μουσική του Μίκη. Αργότερα το παρουσιάσαμε και στο Άλμπερτ Χολ και πάντα είχαμε μια ηθοποιό που διάβαζε το έργο, είτε ήμασταν στην Αγγλία, τη Γαλλία ή την Ιταλία».

Μέσα στο 1969, η «Κατάσταση Πολιορκίας», ως «In a State of Siege», ηχογραφείται στο Λονδίνο, για λογαριασμό της Polydor (ανάμεσα σε άλμπουμ των Blind Faith, των Cream και των Bee Gees), με τις φωνές της Μαρίας Φαραντούρη και του Αντώνη Καλογιάννη. Το άλμπουμ κυκλοφορεί σε Γαλλία («État de Siège»), Δυτική Γερμανία, Ιταλία, ΗΠΑ, Καναδά και στους πρώτους μήνες της μεταπολίτευσης (1974) και στην Ελλάδα.

Το έργο ξεκινάει εντυπωσιακά, με τον ορχηστρικό πρόλογο. Γρήγορο τέμπο, γερή μελωδία, φλάουτο, harpsichord, έγχορδα, κρουστά σ’ ένα folk ή και folk-rock ύφος, με τον σήμα κατατεθέν ήχο του Γιάννη Μαρκόπουλου (από τις γνωστές late-sixties δουλειές του) να κυριαρχεί. Από ’κει και πέρα ο λόγος, το ποίημα της Μαρίνας, μπαίνει σε πρώτο πλάνο. Στο Α μέρος τραγουδά η Μαρία Φαραντούρη. Στο δεύτερο Φαραντούρη και Αντώνης Καλογιάννης, εναλλάξ στην αρχή και μαζί στη συνεχεία, στο τελευταίο τμήμα του ποιήματος («Ο χρόνος παραμορφώθηκε»), συνδυάζοντας ιδανικά το επικό με το λυρικό στοιχείο, συμβαδίζοντας τέλεια με το χειμαρρώδες αφήγημα.

Δεν πρόκειται για ένα εύκολο έργο, φυσικά. Διαθέτει πολλά σκαμπανεβάσματα, αλλαγές, επιταχύνσεις, κρεσέντι κ.λπ. και απαιτεί ιδιαίτερα γυμνασμένες φωνές, ώστε να αποδοθούν πλήρως όλα τα νοήματα, όλες οι σπαρακτικές διατυπώσεις, όλοι οι κραδασμοί του ερωτικού λόγου. Ίσως γι’ αυτό η «Κατάσταση Πολιορκίας» να μην αποδίδεται, συχνά, ζωντανά. Έχουν γράψει ιστορία, όμως, μερικές παρουσιάσεις της, όπως εκείνη από τον «Μουσικό Αύγουστο 1977» στο Θέατρο Λυκαβηττού, με Φαραντούρη, Καλογιάννη, Μαρία Δημητριάδη, την Χορωδία Τρικάλων της Τερψιχόρης Παπαστεφάνου και την λαϊκή ορχήστρα του Λάκη Καρνέζη.
Τα πιο πρόσφατα χρόνια (2012) το έργο ακούστηκε στο Ηρώδειο, με την Μαρία Φαραντούρη και τον Θάνο Μικρούτσικο, και μάλιστα με διαφορετική ενορχήστρωση.