ΓΙΑΝΝΗΣ ΧΡΗΣΤΟΥ πράξεις

Κάποιοι (www.koinotopia.gr) αντέγραψαν (τηρώντας όλους τους τύπους, αλλά με λαθάκια στην αντιγραφή) το κείμενό μου από το Jazz & Τζαζ (τεύχος 107, Φεβρουάριος 2002), στο οποίο είχα αναπτύξει τις απόψεις μου για την ιστορικής σημασίας έκδοση του Σείριου (2001) με έργα του Γιάννη Χρήστου. Τους ευχαριστώ. (Δεν το είχα σε doc, κι αν ήθελα να το βάλω στο blog θα έπρεπε να το ξαναχτυπήσω). Επιμελήθηκα, λοιπόν, εκ νέου το άρθρο και το παρουσιάζω κι από ’δω. Το μόνο που οφείλω να σημειώσω είναι πως η έκδοση αυτή του Σείριου είναι, σήμερα, εκτός εμπορίου. Αν, παρ’ ελπίδα, η παρούσα ανάρτηση θα μπορούσε να συμβάλλει έστω και κατά το ελάχιστο στην επανατύπωσή της, η χρησιμότητά της (τής ανάρτησης) θα ήταν προφανής.
Κατ’ αρχάς να διευκρινίσω τι εννοώ με τον όρο «ιστορικές ηχογραφήσεις», ο οποίος, ομολογουμένως, ακούγεται κάπως αταίριαστος για την περίπτωση του Γιάννη Χρήστου (8 Ιανουαρίου 1926 - 8 Ιανουαρίου 1970). Εννοώ, λοιπόν, τις εγγραφές που συνέβησαν ενόσω ζούσε ο συνθέτης και τις οποίες, άλλες λιγότερο, άλλες περισσότερο, επιμελήθηκε και επεξεργάστηκε ο ίδιος, δίνοντάς τους τη μορφή αυτή με την οποίαν τις ακούμε σήμερα. Αξίζει, επίσης, να πω πως ότι παρουσιάζεται σ’ αυτά τα τέσσερα CD δεν είδε πότε το φως της δισκογραφίας ενόσω ζούσε ο συνθέτης, ενώ επτά από τα δεκατέσσερα συνολικώς έργα εμφανίζονται για πρώτη φορά καταγραμμένα (σ.σ. τότε), έτοιμα να παραδοθούν στο φιλόμουσο κοινό. Μεγάλη υπόθεση. Εξ’ ίσου μεγάλη υπόθεση αποτελεί η σχεδιαστική-γραφιστική εργασία επί των πακέτων, με τα 54 σελίδων δίγλωσσα (αγγλικά-ελληνικά) ένθετα, τα χοντρά εξώφυλλα, αλλά και τις τέσσερεις αφισέτες, διαστάσεων 42Χ26, με τις παραστάσεις παρτιτούρων από τα έργα «Επίκυκλος [Ι] & [ΙΙ]» και «Μυστήριον». Όπως αντιλαμβάνεστε πρόκειται για ένα έργο ζωής, για μια κίνηση τιμής, απέναντι σ’ έναν οραματιστή δημιουργό, που επιχείρησε να ενώσει στο έργο του τις χθόνιες με τις κοσμικές διαστάσεις. Ο Χρήστου διέβλεψε από νωρίς στη μουσική μια «χθόνια παγκοσμιότητα». Οι έννοιες «χθόνιος» και «παγκόσμιος» μπορεί να φαίνονται αντιθετικές, όμως ό,τι γήινο δεν μπορεί παρά να είναι υποσύνολο του συμπαντικού. Υπό αυτήν την έννοια, η ενασχόλησή του στο βάθος του παρελθόντος χρόνου με την ανθρώπινη πρωτο-εμπειρία και κυρίως με την απόπειρα ερμηνείας της, μοιάζει με την προσπάθεια του σύγχρονου επιστήμονα να δει στο παρελθόν, ό,τι μπορεί να του κομίσει πληροφορίες για το μέλλον. Εγκαταλείποντας, σταδιακώς, το διακοσμητικό-αισθητικό ρόλο της μουσικής και αρνούμενος να πέσει στην παγίδα της εύκολης χρήσης, επικεντρώνει τις προσπάθειές του στη δόμηση ενός τρόπου ηχητικής δράσης, ικανού να περιγράψει τη «μετά-ιστορία».
Για τον Γιάννη Χρήστου η ιστορία, αυτή καθ’ αυτή (την οποίαν δεν αγνοεί, απεναντίας), μοιάζει να μην έχει συγκεκριμένο νόημα. Εκείνο που τον ενδιαφέρει δεν είναι η ανάπλαση, ή η αναπόληση μέσω της μουσικής του, ενός ιστορικού γεγονότος, αλλά η προσπάθεια ερμηνείας μιας πρωταρχικής εντύπωσης, ασχέτως αν τούτη σχετίζεται με την πραγματικότητα ή όχι. Ο τρόμος απέναντι στο άγνωστο, όπως μπορεί να προσομοιωθεί από μία κραυγή, το σπάσιμο κάθε συμμετρίας, όπως μπορεί να αποτυπωθεί στην κίνηση του όχλου, η επίκληση ενός αγνώστου θεού από μιαν άγνωστη φωνή… Ταγμένος στην προσπάθεια αυτή, ιδίως προς τα τελευταία χρόνια της δημιουργίας του, ο Χρήστου οδηγείται σε μιαν απόλυτη προσέγγιση της μη ταύτισης των θεατών-ακροατών του με τους πρωταγωνιστές-μουσικούς των έργων του, αρνούμενος το «πρόσωπο» που ενεργεί ή πάσχει και το οποίο διοχετεύει την εικόνα του στο κοινό, σ’ ένα καθαρώς υποκριτικό επίπεδο. Με τη χρήση μασκών, πολύ συχνά, δηλώνει την ανάγκη του να «μιλήσει» το ίδιο το έργο, όχι οι πρωταγωνιστές του. Καινοτομώντας και στο επίπεδο της παρουσίασης, αντιλαμβάνεται από νωρίς την «αδυναμία» της μουσικής να περιγράψει τις απόψεις του, υιοθετώντας στοιχεία και από άλλες Τέχνες (κυρίως την κίνηση – χορός – και το θέατρο), μπαίνοντας όλο και περισσότερο σε μιαν αντίληψη αποδυνάμωσης του ηχητικού λόγου, με παράλληλη ενίσχυση του οπτικού.
Στην «Κοσμογονία» ο Ησίοδος αναφέρει πως από το Χάος γεννήθηκε το Έρεβος κι η Νύχτα και πως από αυτά προήλθε η Ημέρα κι ο Αιθέρας. Όταν το επιταχυνόμενα διαστελλόμενο σύμπαν αγγίξει τα όριά του, λιώνοντας στο ψύχος, τότε, ακολουθώντας μιαν αντίστροφη πορεία, η Ημέρα και ο Αιθέρας θα γεννήσουν το Έρεβος και τη Νύχτα, για να παραδοθούν και τα δύο με τη σειρά τους στο Χάος.
Το soundtrack ενός τέτοιου «φιλμ» μοιάζει ν’ αγγίζει με το έργο του ο Γιάννης Χρήστου. Vol. 1: Μουσική του Φοίνικα, 6 τραγούδια σε ποίηση T.S. Eliot, Η Κυρία Με Τη Στρυχνίνη, Εναντιοδρομία (Σείριος SMH 200110 2)
Συντεθειμένη στη διετία 1948-49 η «Μουσική του Φοίνικα» αποτελεί το πρώτο έργο του Γιάννη Χρήστου, αναγνωρισμένο από τον ίδιον. Αν και έχει μικρή διάρκεια (εδώ 11:20), εντούτοις φανερώνονται άπλετα ορισμένα βασικά στοιχεία της τέχνης τού συνθέτη και κυρίως η διάθεσή του να ενεργεί «βάσει σχεδίου». (Εδώ, η γέννηση, ο θάνατος και η αναγέννηση του μυθικού πτηνού, μέσα από μιαν ελεύθερη προσέγγιση). Ερμηνεύει η Ορχήστρα του ΕΙΡ, υπό την διεύθυνση του Franz Litschauer, στο θέατρο Κεντρικόν (3/4/1962). Τα «Έξι τραγούδια σε ποίηση T.S. Eliot» είναι ένα από τα διαχρονικώς αγαπημένα έργα του Χρήστου. Είναι επίσης το πρώτο, στο οποίον ο συνθέτης πειραματίζεται αποφασιστικά πάνω στη χρήση της φωνής. Η ποίηση του Eliot, αποκτά ένα περισσότερο βαθύ μυστικιστικό νόημα μέσω των μελοποιήσεων του Χρήστου, οι οποίες σφραγίστηκαν από την ερμηνεία της πρώτης διδάξασας, της ιταλίδας μεσοφώνου Alice Gabbai. Ιδιωτική ηχογράφηση από το 1955(;). Πρώτη δισκογράφηση. Το πιο αλλόκοτο ίσως έργο του Γιάννη Χρήστου «Η Κυρία Με Τη Στρυχνίνη», αποτελεί ουσιαστικώς, παρ’ όλη τη «γιουνγκιανή» καταγωγή του, την ηχοποίηση ενός ονείρου. Εκπληκτικό το εύρημα της αρχής με την αναγγελία ενός ηθοποιού (σκηνή μέσα στο έργο) πως το έργο δεν θα παιχτεί, για λόγους τεχνικούς. Κοινό και ακροατές αποσβολωμένοι παρακολουθούν την εξέλιξη ενός ονείρου, που αναιρείται μέσα σ’ ένα άλλο. Πρώτη παγκόσμια εκτέλεση, Hilton (3/4/1967). Πρώτη δισκογράφηση. Η «Εναντιοδρομία» έργο ωριμότητας (1965-68), αποτελεί ένα σύστημα ηχητικών διαστρωματώσεων με αυξομειώσεις, που θα οδηγήσει αναγκαστικώς σε διακρότημα (έκρηξη). Επεξεργασία-μιξάζ τεσσάρων διαφορετικών εκτελέσεων (συμπεριλαμβανομένης και της πρώτης παγκόσμιας, με τη Συμφωνική Ορχήστρα του Oakland, 18/2/1969).Vol. 2: Πρώτη συμφωνία, Πύρινες γλώσσες, Αναπαράσταση l, Επίκυκλος [ll] (Σείριος SMH 200111 2)
Το πιο δραματουργικώς προσβάσιμο, ιδίως στο α΄ μέρος, έργο του Γιάννη Χρήστου, η «Πρώτη Συμφωνία» (1949-50), υπήρξε παραγγελία της New London Orchestra μετά την επιτυχία που συνάντησε η «Μουσική του Φοίνικα». Στο β΄ μέρος πρωτακούγεται η μελοποίηση τού “Eyes that last l saw in tears” του T.S. Eliot. Πρώτη ελληνική εκτέλεση στο Ηρώδειο, υπό τη διεύθυνση του Alec Sherman (3/8/1953). Πρώτη δισκογράφηση. Το ορατόριο για μέτζο σοπράνο, βαρύτονο, τενόρο, μεικτή χορωδία και ορχήστρα, υπό τον τίτλο «Πύρινες Γλώσσες» (1964) είναι έργο ακμής. Ο Χρήστου ηχοποιεί το μυστήριο της Πεντηκοστής, δίνοντάς του φοβικές διαστάσεις. Πρώτη παγκόσμια εκτέλεση, Εκκλησία της Παρθένου Μαρίας, Πανεπιστήμιο Οξφόρδης 27/6/1964. Πρώτη δισκογράφηση. Ψυχόδραμα για βαρύτονο και βιόλα και οργανικό συγκρότημα, η «Αναπαράσταση Ι» (1968), εντάσσεται στην κατηγορία των «Πρωτοεκτελέσεων». Ο Χρήστου περιγράφει το άφατον, μέσα από την απέλπιδα προσπάθεια ενός βαρύτονου να ερμηνεύσει φράσεις από τον «Αγαμέμνονα» του Αισχύλου. Πρώτη παγκόσμια εκτέλεση, με τον Σπύρο Σακκά (βαρύτονο) και τον Θόδωρο Αντωνίου (διεύθυνση), στο Μόναχο 12/11/1968. Ηλεκτρονικό continuum, δομικώς αμετάβλητο στην πάροδο του χρόνου και με αργές στο χρόνο αυξομειώσεις στην ένταση, ο Επίκυκλος [ΙΙ] επέχει ρόλο «χαλιού» δρώντας συνοδευτικώς σε έτερα γεγονότα. Μιξάζ ημιτελές, που πραγματοποίησε ο ίδιος ο Χρήστου από υλικό παραστάσεων (1968). Vol. 3: Μετατροπές, Μυστήριον, Αναπαράσταση lll (Σείριος SMH 200112 2)
Η μεστότητα των «Μετατροπών» (Paterns and Permutations, δηλ. Πρότυπα και Μετασχηματισμοί, 1960), αλλά και η συμπυκνωμένη πλοκή τους – ο Χρήστου παρουσιάζει, για πρώτη φορά, τις βασικές συνιστώσες των ηχοεννοιών, που θα τον απασχολούσαν έκτοτε – προσδίδουν στο συγκεκριμένο έργο σημασία κομβική. Αν και πρόκειται για γραμμένη μουσική, η αίσθηση που σου αφήνει είναι πλήρως αυτοσχεδιαστική. Πρώτη παγκόσμια ηχογράφηση στα στούντιο του ΕΙΡ (1962). Πρώτη δισκογράφηση. Το πιο διάσημο πόνημα του Γιάννη Χρήστου, το «Μυστήριον», ορατόριο πάνω σε αρχαίες αιγυπτιακές νεκρολογίες, είναι το πιο… pop έργο του συνθέτη, ασχέτως της πολύπλοκης δομής του. Ο Χρήστου περιγράφει, εν είδει ονείρου, την κάθοδο του Ρα στο βασίλειο των νεκρών και την ταυτόχρονη προσπάθεια των ψυχών ν’ ανέβουν στο «πλοίο των εκατομμυρίων ετών» προφέροντας τις «λέξεις ισχύος». Η αγωνία και ο φόβος του αιώνιου θανάτου θα κατακυριεύσει τελικώς τα πάντα. Οι «λέξεις ισχύος» δεν θα ειπωθούν και ο κύκλος θα επαναλαμβάνεται επ’ άπειρον. Πρώτη δισκογράφηση. Απίστευτης έντασης και ψυχικής υποβολής έργο η «Αναπαράσταση ΙΙΙ (Ο Πιανίστας)» μεταφέρει στον θεατή-ακροατή το άγχος της καθημερινής επαφής, μέσα από την προσπάθεια ενός μουσικού να επικοινωνήσει με το πιάνο του. Το άγχος, που μετατρέπεται σταδιακώς σε φόβο, υψώνεται πάνω από τη δράση εκμηδενίζοντάς την. Vol. 4: 6 Τραγούδια σε ποίηση T.S. Eliot, Πράξη για 12, Επίκυκλος [l] (Σείριος SMH 200113 2)
Ο Χρήστου επανέρχεται (1957) στις μελοποιήσεις των ποιημάτων του T.S. Eliot, δύο ακριβώς χρόνια μετά την πρώτη γραφή τους, για φωνή και πιάνο. Οι Alice Gabbai (mezzo-soprano) και Piero Guarino (conductor) συνεργάζονται τώρα με τη συμφωνική ορχήστρα του ΕΙΡ, στην πρώτη παγκόσμια εκτέλεση του έργου (12/11/1958). Η «Πράξη 12» δηλαδή για 11 έγχορδα κι έναν αρχιμουσικό-πιανίστα, αποτελεί ένα ακόμη κομβικό σημείο στη μεταμουσική του Γιάννη Χρήστου. Για πρώτη φορά εδώ, ο συνθέτης, υλοποιεί στο μέγιστο βαθμό τις απόψεις του για το αντιθετικό σχήμα πράξη-μετάπραξη [ο βιολιστής που παίζει βιολί (πράξη) – ο βιολιστής που κραυγάζει (μετάπραξη)] δημιουργώντας μιαν επαναστατική ηχητική πλατφόρμα, με πολλούς κατοπινούς μιμητές. Πρώτη παγκόσμια εκτέλεση, Ζάππειον, 18/4/1966. Το κλείσιμο με τον «Επίκυκλος Ι» (1968) φαντάζει ως το συμβολικό τέλος μιας μοναχικής πορείας. Η αυτοκατάργηση του συνθέτη, μέσα σ’ ένα σύστημα ελαφρώς καθορισμένου πλαισίου, εντός του οποίου δραστηριοποιούνται μουσικοί, χορευτές και κυρίως οι θεατές της παράστασης σε μιαν έκρηξη του «τυχαίου». Προχωρημένη… jazz-rock εισαγωγή (επαναλαμβάνεται προς τη μέση), έξοχο το «ελεύθερο» κλείσιμο. Πρώτη παγκόσμια εκτέλεση. Hilton, 20/12/1968. Πρώτη δισκογράφηση.