ο ΤΑΚΗΣ ΣΙΝΟΠΟΥΛΟΣ και οι underground ποιητές τού Lower East Side (Νέα Υόρκη) στις αρχές της δεκαετίας του ’60

Πριν λίγο καιρό, καθώς διάβαζα το πολύ καλό βιβλίο τού Daniel Kane All Poets Welcome / The Lower East Side Poetry Scene in the 1960s [University of California Press, Berkeley and Los Angeles, 2003], το σχετικό με την underground ή λιγότερο underground ποιητική σκηνή του Lower East Side (Νέα Υόρκη) στα sixties, έπεσα πάνω σε μιαν αναφορά με ελληνικό ενδιαφέρον, που μου έκανε εντύπωση.

Στη σελ.95 του βιβλίου γινόταν λόγος για ένα ποίημα του Τάκη Σινόπουλου (1917-1981), το οποίο είχε δημοσιευθεί (μεταφρασμένο στα αγγλικά φυσικά) στο δεύτερο τεύχος του αμερικάνικου περιοδικού Poems from the Floating World (1960) και το οποίον ποίημα «επικοινωνούσε» (όλως συμπτωματικώς; – δεν θα το ’λεγα) με τις πιο προχωρημένες ποιητικές (θεωρητικές) αναζητήσεις τής νεοϋορκέζικης σκηνής.

Κατ’ αρχάς να πούμε πως το Poems from the Floating World εκδιδόταν από τον αμερικανό ποιητή Jerome Rothenberg (γενν. 1931) και πως το ποίημα τού Τάκη Σινόπουλου Οι Παραλογισμοί της Ιωάννας από το βιβλίο του Το Άσμα της Ιωάννας και του Κωνσταντίνου [Ιδιωτική Έκδοση, Αθήνα 1961] είχε μεταφραστεί στην αγγλική από τον ελληνικής καταγωγής αμερικανό ποιητή George Economou (γενν. 1934).

Ο Kane σημειώνει πως στην ποίηση τού deep image (όρος που είχε προταθεί από τους ποιητές Jerome Rothenberg και Robert Kelly, το 1961) το πρόσωπο δεν εμφανίζεται ως κύρια αφηγηματική παρουσία και πως υπήρξε ανάγκη να απομακρυνθεί (αυτό ακριβώς το πρόσωπο) από εκείνη την εξομολογητική ώθηση, που είχε διαδοθεί, τις προηγούμενες δεκαετίες, από τους ποιητές τής confessional poetry, όπως ήταν η Sylvia Plath, ο Robert Lowell και ο John Berryman.

Είναι λογικό να υποθέσεις πως κάποια από τα ποιήματα, που ανθολογούνταν σ’ εκείνο το τεύχος του Poems from the Floating World, και που ανήκαν στους Apollinaire, Jerome Rothenberg, Τάκη Σινόπουλο, Robert Creeley, Günter Grass, Pablo Neruda, David Antin, Vicente Huidobro, Beatrice Baron και Gary Snyder, ταυτίζονταν με τις θεωρητικές απόψεις του περιοδικού (περί deep image) και πως γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο είχε επιλεγεί (από τον Economou) και το συγκεκριμένο ποίημα του Σινόπουλου.
Μάλιστα ο Daniel Kane προχωρά ακόμη παραπέρα, σημειώνοντας πως υπάρχει ένα σημείο στο ποίημα τού Σινόπουλου [“Constantinos is tomorrow tomorrow tomorrow / (tomorrow constantly repeated)”], που είναι ίδιο μ’ ένα σημείο ενός ποιήματος του Jackson Mac Low (1922-2004) [“months native cow hides LEATHER COSTS / &c / (ad infinitum)”] από το ποίημά του Leather Costs. Προφανώς ο λόγος γίνεται για τους στίχους “(tomorrow constantly repeated)” από το ελληνικό ποίημα και “(ad infinitum)” από το αμερικανικό, που είναι ταυτόσημοι – “(tomorrow constantly repeated)” δηλ. «(το αύριο επαναλαμβανόμενο άπειρες φορές)» και “(ad infinitum)” δηλ. «επ’ άπειρον». Ο Kane λέει πως αυτή η «οδηγία» επιβάλλει έναν τρόπο ανάγνωσης του ποιήματος, ο οποίος σχετίζεται με τον προφορικό / ακουστικό χαρακτήρα τού κειμένου και ο οποίος αποτελούσε βασικό χαρακτηριστικό του deep image.

Ο Τάκης Σινόπουλος υπήρξε ένας διακεκριμένος έλληνας ποιητής, το έργο τού οποίου πέρασε από διάφορα στάδια.

Ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του ’50 και κυρίως στις αρχές εκείνης του ’60, όντας επηρεασμένος από τις πιο νέες αντιλήψεις γύρω από τη θεωρία της λογοτεχνίας και απαλλαγμένος από τα «φαντάσματα» των Ezra Pound, T.S. Eliot και Γιώργου Σεφέρη (το είχε πει ο ίδιος ο ποιητής αυτό, σε μια συζήτησή του με την Νατάσα Χατζιδάκι στο περιοδικό ΣΗΜΑ, τεύχος 17, Μάιος-Ιούνιος 1977), ο Σινόπουλος αρχίζει να οικοδομεί μια ποίηση πιο λιτή, πιο αφηγηματική, υιοθετώντας ένα ύφος πεζού λόγου, που «έτρεχε» παραλλήλως με τα ποιητικά κινήματα της εποχής του.

Στην ίδια συζήτηση, στο ΣΗΜΑ, ο Σινόπουλος είχε πει πολλά και ενδιαφέροντα και σε σχέση με τον ελληνικό υπερρεαλισμό, τη «γενιά του ’30», την αμφισβήτηση στα χρόνια της δικτατορίας κ.λπ. Κάποια στιγμή η κουβέντα είχε περιστραφεί γύρω από τα σχετικά κινήματα του εξωτερικού και το πώς στην Αγγλία και την Αμερική, εκεί όπου ο υπερρεαλισμός είχε φτωχές ρίζες (μεταξύ άλλων), ευδοκίμησαν οι σχετικές τάσεις. Ο Σινόπουλος σημείωνε:

«Υπάρχει αμφισβήτηση (κι εκεί) μέσω άλλων κινημάτων. Μέσω της ποπ, των οργισμένων, των μπήτνικς… Ίσως η αμφισβήτηση, στην Αμερική ειδικά και στην Αγγλία, που είναι κράτη ανεπτυγμένα βιομηχανικά, να είναι κι ένα μεγάλο “ασιχτίρ” εναντίον του τεχνικού πολιτισμού και της καταναλωτικής κοινωνίας και παράλληλα της κουλτούρας, που αντιπροσωπεύει αυτή η κοινωνία».

Παρακάτω γινόταν λόγος για το κίνημα των hippies, το οποίο ο Σινόπουλος είχε αποκαλέσει «ουτοπιστικό», καθώς «όλα τα ωραία και γνήσια κινήματα ανταρσίας των ανθρώπων είναι ουτοπιστικά – ένα κίνημα γίνεται “ρεαλιστικό” από τη στιγμή, που θα γίνει σύστημα, θα ’χει μια λαϊκή βάση και θ’ αρχίσει να κάνει μια ουσιαστική επανάσταση για να ανατρέψει το υπάρχον καθεστώς και να επιβάλλει ένα καινούργιο δικό του».

Και για να επανέλθουμε στο βιβλίο του Το Άσμα της Ιωάννας και του Κωνσταντίνου, απ’ όπου και το Οι Παραλογισμοί της Ιωάννας, που εμφανίστηκε στο αμερικανικό περιοδικό, τούτο είχε τυπωθεί σε ανεξάρτητη, ιδιωτική έκδοση, το 1961, σε 400 μόλις αντίτυπα (αν βρεθεί ποτέ κάποιο το πληρώνεις ακριβά), δίχως να επανεκδοθεί, σε μια μεμονωμένη έκδοση, ποτέ από τότε! Εμπεριέχεται βεβαίως σε ευρύτερες συλλογές με ποιήματα του Σινόπουλου, όπως φερ’ ειπείν στην Συλλογή Ι [Ερμής, α έκδοση 1976], που είναι όμως και αυτή εξαντλημένη.

Και αυτό. Το βιβλίο του Σινόπουλου κυκλοφόρησε το 1961, ενώ το αμερικάνικο περιοδικό το 1960. Πώς είναι δυνατόν, λοιπόν, να παρουσιάστηκε το ελληνικό ποίημα εκεί; Διάφορα τινά μπορώ να υποθέσω. Π.χ. να έφθασε στα χέρια τού George Economou (πριν τυπωθεί στο βιβλίο) μέσω κάποιας προσωπικής επαφής του με τον Σινόπουλο ή μέσω κάποιου κοινού φίλου ή γνωστού τους. Ίσως, ακόμη, να είχε δημοσιευθεί νωρίτερα σε κάποιο λογοτεχνικό περιοδικό και από εκεί να έγινε η μετάφρασή του. Δεν μπορώ να ξέρω αυτή τη στιγμή.

Και κάτι ακόμη. Το συγκεκριμένο ποίημα έχει και μια μελοποίηση! Ή καλύτερα μιαν απαγγελία με συνοδεία μουσικής… εν τω γεννάσθαι. Αυτουργοί η Σαβίνα Γιαννάτου και ο Μιχάλης Σιγανίδης στο άλμπουμ της πρώτης «Μουσική Δωματίων» [Lyra, 2007]. 

ΟΙ ΠΑΡΑΛΟΓΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΙΩΑΝΝΑΣ 

Ο Κωνσταντίνος είναι μια πόρτα.

Είναι ένα πρόσωπο πίσω απ’ την πόρτα.

Είναι μια πόρτα που κλείνει ξαφνικά και σου τσακίζει τα δάχτυλα.

Ο Κωνσταντίνος είναι μια κάμαρα.

Κραυγή κινδύνου σε μιαν άδεια κάμαρα.

Είναι ένα σπίτι σκυθρωπό πού μέσα του καπνίζουν ανεξερεύνητες θρησκείες αιμάτων.

Ο Κωνσταντίνος είναι το αύριο το αύριο το αύριο. (Το αύριο επαναλαμβανόμενο άπειρες φορές).

Ο Κωνσταντίνος χάνεται άμα τον κοιτάξεις κατάματα.

Ο Κωνσταντίνος φανερώνεται άμα τον ονειρευτείς.

Χτυπιέται με τη νύχτα πέφτει απάνω της τυφλός από θυμό κι έτσι γεμίζει με πληγές που συνεχώς αφορμίζουν.

Βασανίζεται με τα πρόσωπα η αοριστία τον δυναστεύει ψηλαφά το κορμί μου το φως του προσώπου μου και τον τσακίζουν ασταμάτητοι λυγμοί.

Ο Κωνσταντίνος είναι ο ήλιος που καθορίζει τον ίσκιο του χορταριού με τη συνεχή κίνησή του.

Ο Κωνσταντίνος είναι ένα κλειστό δάσος σχέδιο χαλιού με βλάστηση αποπνιχτική.

Ο Κωνσταντίνος είναι ο αγώνας με τις κάμαρες και τα πουλιά.

Μιλάει συνεχώς για ένα ποτάμι που θα πλύνει το κορμί του από τα χώματα και τις βρωμιές της γης.

Συνέρχεται από τις αιτίες που ερεθίζουν το αίμα του κι ύστερα κοιμάται.

Ο Κωνσταντίνος έχει πολλές ακαθαρσίες μέσα στη φανταστική του ζωή.

Ο Κωνσταντίνος είναι ένα αμφισβητούμενο γεγονός.

Είναι ένας μισοφαγωμένος κήπος.

Είναι μια σκούρα καταθλιπτική μέρα που ο άνεμος φέρνει σκόνη στα τζάμια.

Φοράει αυτό το χειμωνιάτικο σακάκι και θαρρεί πως συνεχώς μεταμορφώνεται.

Πίσω απ’ το πρόσωπο του Κωνσταντίνου σαλεύει ο άλλος Κωνσταντίνος.

Που καίγεται τις νύχτες σε μια παραφορά φριχτότερη απ’ τα λόγια του.

Οι αυστηροί θεοί τον ακούνε και σκοτεινιάζουν.

Το ξαναλέω ο Κωνσταντίνος είναι ένα σπίτι.

Ένα σπίτι γιομάτο επινοήσεις που χύνονται και σου ξεσκίζουν το κορμί με τα νύχια τους.

Ο Κωνσταντίνος μεταμελείται για πράξεις που ποτέ δεν έγιναν.

Μπερδεύει εκείνο που έκαμε με κείνο που λογάριαζε να κάμει.

Έχτισε πελώρια οικοδομήματα και τα κρατούσε απελπισμένος με τα χέρια του 

ώσπου γκρεμίστηκαν και μας τσάκισαν.

Ο Κωνσταντίνος είναι υπεύθυνος για ό,τι συνέβη μέσα μας.

Θρυμματίζεται σ’ ατελείωτες παρακρούσεις φωνάζοντας το πρόσωπό μου σκοτεινή χαράδρα του φεγγαριού. (Το πρόσωπό μου εμένα είναι ίδιο φως).

Ο Κωνσταντίνος είναι τρομαχτικός όταν γδύνεται μια μια τις φλούδες του.

Δεν ξέρω πώς να γαληνέψω τον Κωνσταντίνο.

Ώρες ώρες τον παραστέκει η τρέλα και τα σπλάχνα του φωτίζονται από μέσα σαν να καίει εκεί μια ριζωμένη λάμπα.

Αυτός είναι ο Κωνσταντίνος.

[Σημ: Η αντιγραφή του ποιήματος έγινε από το δίκτυο. Στη συνέχεια έγινε αντιπαραβολή με το ποίημα έτσι όπως είναι ανθολογημένο στη συγκεντρωτική έκδοση «Συλλογή Ι» εκδόσεις Eρμής, 1976 (ευχαριστώ τον Κώστα Αρβανίτη) και διορθώθηκαν δυο-τρία σημεία. Αναζητώ μια φωτοτυπία ή ένα σκανάρισμα του ποιήματος στην πρώτη σπάνια και ακριβή έκδοσή του από το 1961, ή κάποια προγενέστερη, ακόμη καλύτερα, αν υπάρχει σε περιοδικό] 
 

UPDATE 9/5/2019

Με τη βοήθεια του αναγνώστη του δισκορυχείου Κώστα Βλησίδη (όπως βλέπετε και στα σχόλια) βρέθηκε λύση σ’ ένα θέμα που μας απασχόλησε παραπάνω και που συνοψίζεται στην εξής παράγραφο:
«Το βιβλίο του Σινόπουλου κυκλοφόρησε το 1961, ενώ το αμερικάνικο περιοδικό το 1960. Πώς είναι δυνατόν, λοιπόν, να παρουσιάστηκε το ελληνικό ποίημα εκεί; Διάφορα τινά μπορώ να υποθέσω. Π.χ. να έφθασε στα χέρια τού George Economou (πριν τυπωθεί στο βιβλίο) μέσω κάποιας προσωπικής επαφής του με τον Σινόπουλο ή μέσω κάποιου κοινού φίλου ή γνωστού τους. Ίσως, ακόμη, να είχε δημοσιευθεί νωρίτερα σε κάποιο λογοτεχνικό περιοδικό και από εκεί να έγινε η μετάφρασή του. Δεν μπορώ να ξέρω αυτή τη στιγμή».

Εντοπίστηκε, δηλαδή, η πρώτη εμφάνιση του ποιήματος του Τάκη Σινόπουλου ΟΙ ΠΑΡΑΛΟΓΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΙΩΑΝΝΑΣ, που συνέβη στο βιβλίο Ανθολογία Μεταπολεμικών Ποιητών (Εισαγωγή Αλεξ. Αργυρίου, Επιμέλεια – Έκδοση Ντίνου Γιωργούδη και Κ. Γεννατά) [Αθήνα, 1957], με την πληροφορία να αναφέρεται στο pdf Κική Δημοπούλου Προλεγόμενα στην έκδοση: Κική Δημοπούλου – Όλγα Γρηγοριάδου, Βιβλιογραφία Τάκη Σινόπουλου (1934-2004) [University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2009].

Έχει σημασία να πούμε πως το ποίημα, στην πρώτη αυτή εμφάνισή του, είναι διαφορετικό από εκείνο που δημοσιεύτηκε το 1961 στο βιβλίο του Τάκη Σινόπουλου Το Άσμα της Ιωάννας και του Κωνσταντίνου (και από ’κει στη συγκεντρωτική έκδοση του Ερμή, το 1976). Και επειδή ακριβώς είναι διαφορετικό το μεταφέρουμε κι εδώ.
Ο Κώστας Βλησίδης είχε την πρόνοια να το φωτογραφίσει και να μας το στείλει… και γι’ αυτό το δημοσιεύουμε, εμφανίζοντας με κόκκινο τους αλλαγμένους, περισσότερο ή λιγότερο, στίχους, λέξεις κ.λπ.

ΟΙ ΠΑΡΑΛΟΓΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΙΩΑΝΝΑΣ 

Ο Κωνσταντίνος είναι μια πόρτα.
Είναι ένα πρόσωπο πίσω απ’ την πόρτα.
Είναι μια πόρτα που κλείνει ξαφνικά και σου τσακίζει τα δάχτυλα. 
Ο Κωνσταντίνος είναι μια άδεια κάμαρη.
Κραυγή κινδύνου σε μιαν άδεια κάμαρη.
Ο Κωνσταντίνος είναι ένα σπίτι, ένα σπίτι σκυθρωπό. Μέσα του καπνίζουν ανεξερεύνητες θρησκείες αιμάτων. 
Ο Κωνσταντίνος είναι το αύριο το αύριο το αύριο (το αύριο επαναλαμβανόμενο άπειρες φορές). 
Έχει δυο σώματα, το ένα κόκκινο και τ’ άλλο μαύρο. Του παίρνω πότε τόνα πότε τ’ άλλο. Και τα δυο μαζί με απανθρακώνουν. 
Ο Κωνσταντίνος χάνεται άμα τον κοιτάξεις κατάματα.
Ο Κωνσταντίνος φανερώνεται άμα τον ονειρευτείς.
Χτυπιέται με τη νύχτα πέφτει απάνω της τυφλός από θυμό κι’ έτσι γεμίζει με πληγές που συνεχώς αφορμίζουν.
Βασανίζεται με τα πρόσωπα, η αοριστία τον δυναστεύει, ψηλαφά το κορμί μου, το φως του προσώπου μου και τον τσακίζουν ασταμάτητοι λυγμοί.
Ο Κωνσταντίνος είναι ο ήλιος που καθορίζει τον ήσκιο του χορταριού με την συνεχή κίνησή του. 
Ο Κωνσταντίνος είναι ένα σχέδιο χαλιού με βλάστηση αποπνιχτική. 
Ο Κωνσταντίνος είναι ο αγώνας με τις κάμαρες και τα πουλιά.
Μιλάει συνεχώς για ένα ποτάμι που θα πλύνει το κορμί του από τα χώματα και τις βρωμιές της γης.
Συνέρχεται από τις σκοτεινές αιτίες που ερεθίζουν το αίμα του κι’ ύστερα κοιμάται.
Ο Κωνσταντίνος έχει πολλές ακαθαρσίες μες στη φανταστική του ζωή.
Ο Κωνσταντίνος είναι ένα αμφισβητούμενο γεγονός. 
Ο Κωνσταντίνος είναι μια μισοφαγωμένη μάσκα. 
Φοράει αυτό το χειμωνιάτικο σακκάκι και θαρρεί πως συνεχώς μεταμορφώνεται. 
Ο Κωνσταντίνος είναι μια σκούρα καταθλιπτική μέρα που ο άνεμος φέρνει σκόνη στα τζάμια. 
Πίσω απ’ το πρόσωπο του Κωνσταντίνου σαλεύει ο μαύρος Κωνσταντίνος. 
Ο Κωνσταντίνος καίγεται τις νύχτες σε μια παραφορά φριχτότερη απ’ τα λόγια του. 
Το ξαναλέω ο Κωνσταντίνος είναι ένα σπίτι. 
Είναι ένα σπίτι γεμάτο επινοήσεις που χύνονται που τα νύχια τους σου ξεσκίζουν το κορμί. 
Ο Κωνσταντίνος μεταμελείται για πράξεις που ποτέ δεν έγιναν
Μπερδεύει εκείνο που έκαμε μ’ εκείνο που λογάριαζε να κάμει
Έχτισε οικοδομήματα τρομαχτικά και τα κρατούσε απελπισμένος με τα χέρια του 
ώσπου γκρεμίστηκαν και μας τσάκισαν.
Ο Κωνσταντίνος είναι υπεύθυνος για ότι συνέβει μέσα μας. 
Ο Κωνσταντίνος είναι ένα γυαλί που θρυμματίζεται σ’ ατελείωτες παρακρούσεις κι’ αντανακλά εκπλήξεις φανταστικές. 
Ολοένα φωνάζει το πρόσωπό μου σκοτεινή χαράδρα φεγγαριού. (Το πρόσωπό μου εμένα είναι ίδιο φως).
Ο Κωνσταντίνος είναι τρομαχτικός όταν γδύνεται μια-μια τις φλούδες του.
Δεν ξαίρω πώς να γαληνέψω τον Κωνσταντίνο.
Ώρες-ώρες τον παραστέκει η τρέλλα και φωτίζει από μέσα τα σπλάχνα του σαν αναμμένη λάμπα.

Αυτός είναι ο Κωνσταντίνος.