RICHARD FARIÑA μια τρανή μορφή του ψυχεδελικού folk-rock – ένας αναγνωρισμένος συγγραφέας

Πριν λίγες μέρες σ’ ένα συνοικιακό μαγαζάκι βρήκα μερικά αμερικάνικα βιβλία, σχεδόν τζάμπα, που τ’ αγόρασα όλα, ατάκα κι επιτόπου. Το ένα ήταν το Little Richard / The birth of rock n’ roll [Continuum, New York, 2009] του (και) ποιητή David Kirby, το άλλο ήταν το Something Good for a Change [St. Martin’s Press, New York, 1992] του Wavy Gravy, μιας ιδιαίτερης μορφής της αντικουλτούρας των sixties (το πραγματικό όνομά του είναι Hugh Romney), ψυχή του Gaslight Café στα τέλη του ’50 και στις αρχές του ’60, κολλητός του Lenny Bruce, των Grateful Dead κ.λπ., ενώ ένα τρίτο (γιατί υπήρξαν κι άλλα) ήταν το Been Down So Long It Looks Like Up to Me [The Viking Press, New York, 1983] του Richard Fariña, με τον πρόλογο του Thomas Pynchon.

Αυτό το βιβλίο το είχα ξαναγοράσει στα nineties, λόγω Fariña, και το είχα μισοδιαβάσει τότε, αλλά τώρα, θαρρώ, πως βρήκα μια καλή ευκαιρία ώστε να το διαβάσω ολόκληρο.

Το Been Down So Long It Looks Like Up to Me θεωρείται ως ένα από τα κορυφαία αφηγήματα (περί μυθιστορήματος πρόκειται) των sixties, χαρακτηρίζοντας και αυτό από τη μεριά του το κλίμα της αντικουλτούρας της εποχής – και προσωπικώς απορώ πως και δεν έχει μεταφραστεί τόσα χρόνια στα ελληνικά, καθότι συνδέεται και με τον Pynchon (που είναι πολύ αγαπητός και του ελληνικού αναγνωστικού κοινού ως γνωστόν), ενώ έχει και ιδιαίτερο ελληνικό ενδιαφέρον αφού ο πρωταγωνιστής του (που κατά βάση είναι ο ίδιος ο Fariña) είναι Έλληνας, ο Gnossos Pappadopoulis, που τρώει φέτα, μαγειρεύει ντολμάδες και μουσακά και τραγουδάει τη «Γερακίνα» μεταξύ άλλων (ο Fariña την γράφει ως “Yerrakina”, με δύο “r”, όπως την έγραφε και ο Ted Alevizos στο άλμπουμ του “Songs of Greece” του 1960).
Επίσης να πω πως πριν μερικά χρόνια δημοσιεύονταν εκτεταμένα, μεταφρασμένα κομμάτια τού Been Down So Long It Looks Like Up to Me, στο fanzine τυφλόμυγα, αλλά δεν τα έχω όλα τα τεύχη, ούτε είμαι σίγουρος αν αυτή η απόπειρα συνεχίζεται ακόμη.

Στον πρόλογο της έκδοσης του ’83 ο Pynchon λέει πολλά και ενδιαφέροντα, και για το βιβλίο αυτό καθ’ αυτό, αλλά και για τον αδικοχαμένο Richard Fariña (που σκοτώθηκε το 1966, στα 29 χρόνια του, σε δυστύχημα με μοτοσυκλέτα).

Ο Pynchon με τον Fariña ήταν συμφοιτητές, στα τέλη του ’50 στο Cornell University (στην Ithaca της Νέας Υόρκης) και συνεργάτες στο φοιτητικό περιοδικό της πανεπιστημιούπολης, το Cornell Writer. Ο Pynchon είχε αντιληφθεί από πολύ νωρίς την ιδιαιτερότητα της γραφής τού Fariña, ενός παιδιού που είχε γεννηθεί στη Νέα Υόρκη (το 1937) από κουβανό πατέρα και ιρλανδή μητέρα, που είχε μακριά μαλλιά, για τα δεδομένα της εποχής, που δεν φορούσε σακάκι ή γραβάτα και που του άρεσε πολύ να ταξιδεύει (έχοντας επισκεφθεί και τις δύο χώρες των γονιών του).

«Το 1958, για να τα λέμε τα πράγματα ως έχουν» σημειώνει ο Pynchon το 1983, «ήταν ένας άλλος πλανήτης». Εννοώντας πως υπήρχε μεγάλη καταστολή στο Πανεπιστήμιο, με το τρίπτυχο σεξ-ναρκωτικά-ροκ εν ρολ να μην αφορά στους περισσότερους από τους φοιτητές.

Ο τρόπος της φοιτητικής ζωής, οι ποικίλες απαγορεύσεις που επιβάλλονταν από τη διοίκηση, οι σχέσεις κοριτσιών και αγοριών, ο θυμός των φοιτητών, οι διαδηλώσεις κ.λπ. έδιναν τον ρυθμό στο μυθιστόρημα του Fariña (ένα μυθιστόρημα, που δεν θα κυκλοφορούσε πριν από τον Απρίλιο του ’66, δύο μόλις μέρες πριν το πρόωρο τέλος του συγγραφέα του), παρότι το Been Down So Long It Looks Like Up to Me δεν ήταν ένα τυπικό κολεγιακό αφήγημα (όπως σημειώνει ο Pynchon).

«Το φαγητό και η ατμόσφαιρα στο Johnny's Big Red Grill (το Guido’s Grill του βιβλίου) ήταν σχεδόν όπως τα περιγράφει ο Φαρίνια. Από καιρού εις καιρόν υπήρχε μάλιστα και ζωντανή μουσική. Ο Peter Yarrow, αργότερα στους Peter, Paul and Mary, ίσως να είχε δώσει τότε, εκεί, ένα από τα πρώτα λάιβ του. Μάλιστα εναλλασσόταν μ’ ένα ροκ εν ρολ γκρουπ, τα μέλη του οποίου δούλευαν σ’ ένα παντοπωλείο, στην απέναντι μεριά του δρόμου».

Για να συνεχίσει ο Pynchon:

«Μέσα σε λίγα χρόνια αυτά τα δύο ρεύματα, το μοντέρνο φολκ και το ροκ της εργατικής τάξης, θα συναποτελούσαν αυτό που έχουμε κατά νου όταν μιλάμε για τη μουσική των σίξτις. Τον Φαρίνια δεν τον τράβηξε τόσο η ποπ μουσική, αλλά τα πιο παραδοσιακά ακούσματα, όπως η τζαζ και ιδιαιτέρως το μπλουζ – το λευκό μπλουζ, η κάντρι δηλαδή και το μαύρο. Τον τώρα καθιερωμένο Μπάντι Χόλι τον άκουγε με κάποιο σκεπτικισμό –είναι εμφανής στο μυθιστόρημα– αν και προσέδιδε ιδιαίτερη προσοχή στο “Peggy Sue”. Φαίνεται, δε, πως στο κιθαριστικό γέμισμα εκείνης της εγγραφής μπορεί να είχε πιάσει κάτι, που οι άλλοι δεν το είχαν κάνει, κάποια λάμψη από τα πράγματα που θα έρχονταν – αλλά αυτό μπορεί να είναι και μια δική μου παλιά φαντασίωση. Δύο άλμπουμ της εποχής, με τα οποία ξέρω πως ήταν τρελός ο Φαρίνια, ήταν το “Back Country Suite” του Mose Allison (σ.σ. δίσκος της Prestige από το 1957), που αναφέρεται στο μυθιστόρημα, όπως και η αγγλική εκδοχή της Όπερας της Πεντάρας, των Μπρεχτ και Βάιλ».

Και πάλι ο διάσημος αμερικανός συγγραφέας:

«Όταν διάβασα για πρώτη φορά το βιβλίο, το σύγκρινα με τις δικές μου εμπειρίες από το ίδιο μέρος, χρόνο και ανθρώπους. Φαινόταν λοιπόν πως ο Gnossos και ο Φαρίνια ήταν το ένα και το αυτό πρόσωπο. Ήταν επίσης διασκεδαστικό το να αναγνωρίζω τα αληθινά πρότυπα των άλλων χαρακτήρων και γαργαλιστικό το πώς τα είχε μεταχειριστεί στο βιβλίο του ο Φαρίνια. Τώρα, σχεδόν είκοσι χρόνια αργότερα, μπαίνοντας πιο βαθιά στη μέθοδό του, νομίζω πως δεν ήταν και τόσο απλό. Δεν πήρε απλώς όλα εκείνα που είχαν συμβεί, αλλάζοντας μόνο τα ονόματα. Πραγματικά είχε στρώσει τον πισινό του να γράψει, με το αποτέλεσμα να είναι τόσο χαριτωμένο ώστε την πρώτη φορά που διάβασα το βιβλίο, να ξεγελαστώ εντελώς».

Και λίγο πιο κάτω:

«Ο Φαρίνια πήγε στην Νέα Υόρκη, πήγε στην Κούβα, παντρεύτηκε την Carolyn Hester (σ.σ. τον Ιούνιο του 1960), έκανε καριέρα στη μουσική, ταξίδεψε στο εξωτερικό, έζησε στο Λονδίνο και το Παρίσι, χώρισε (σ.σ. και παντρεύτηκε την Mimi Baez, τον Απρίλιο του ’63 στο Παρίσι) και μετά γύρισε πίσω στην Καλιφόρνια, μετά στη Βοστώνη και μετά ξανά στην Καλιφόρνια. Μερικές φορές ανταλλάξαμε επιστολές, ενώ κάποιες φορές –αν και όχι τόσο συχνά– συναντηθήκαμε κιόλας. Μάλιστα, μιλήσαμε τηλεφωνικά μια μέρα πριν σκοτωθεί. Το βιβλίο του είχε μόλις βγει. Κανονίσαμε, θυμάμαι, να βρεθούμε στο Λος Άντζελες τις αμέσως προσεχείς εβδομάδες. Όμως το επόμενο βράδυ θα μάθαινα τα νέα από έναν ροκ ραδιοσταθμό στα μεσαία. Καθόταν πίσω σε μια μοτοσυκλέτα στην Carmel Valley Road, εκεί όπου μια συνετή ταχύτητα θα ήταν τα 35 μίλια την ώρα. Η αστυνομία εκτίμησε ότι η μηχανή θα πρέπει να πήγαινε με 90, αποτυγχάνοντας να στρίψει. Ο Φαρίνια έφυγε από πάνω της και σκοτώθηκε ακαριαία».

Ο Richard Fariña υπήρξε ένας μεγάλος τραγουδοποιός (το βασικό όργανό του ήταν το dulcimer, με το οποίο κόλλησε όταν συνάντησε την περίφημη Jean Ritchie), αλλά υπήρξε και εξ ίσου ξεχωριστός συγγραφέας (όπως και ποιητής και κειμενογράφος). Και είναι μάλλον δύσκολο να πεις, ποια από τις δύο Τέχνες, η μουσική ή η λογοτεχνία, έχασαν περισσότερο με τον πρόωρο θάνατό του. Το σίγουρο είναι πως έχασαν πολύ και οι δύο.

Να πούμε πως οι πρώτες επίσημες εγγραφές του Richard Fariña δεν συνέβησαν στην Αμερική, μα στη Μεγάλη Βρετανία (στη Σκωτία πιο συγκεκριμένα). Και αναφερόμαστε στο 7ιντσο τεσσαράκι “Four for Fun” [Waverley], στο οποίο ακούγονταν οι Rory and Alex McEwen, μαζί με τους Carolyne (Hester) and Dick Fariña και που περιείχε ηχογραφήσεις από το Edinburgh Folk Festival, τον Σεπτέμβριο του 1962.

Είναι γνωστό επίσης το LP “Dick Fariña & Eric Von Schmidt with Ethan Singer & occasionally Blind Boy Grunt” [Folklore Records], που ηχογραφήθηκε στο δισκάδικο του παραγωγού Doug Dobell στο Λονδίνο, τον Ιανουάριο του ’63. Ο Blind Boy Grunt ήταν ο Bob Dylan φυσικά.

Από ’κει και πέρα υπάρχουν δύο κομμάτια του Richard Fariña στο “Fifth Album” [Vanguard, 1965] της Judy Collins και βεβαίως οι πολύ πιο γνωστές ηχογραφήσεις τού Fariña με την Mimi Baez, ως Richard & Mimi Fariña. Ο λόγος για τα ιστορικά άλμπουμ του πρώιμου ψυχεδελικού folk και folk-rock “Celebrations for A Grey Day” [Vanguard VSD-79174, 4/1965] και “Reflections in a Crystal Wind” [Vanguard VSD-792014, 12/1965] και βεβαίως για το “Memories” [Vanguard VSD-79263], που κυκλοφόρησε μετά τον θάνατο τού Fariña, το 1968, και περιλαμβάνει διάφορα tracks από ανέκδοτα sessions ή κομμάτια που είχαν ήδη τυπωθεί στις 45 στροφές (όπως το “The swallow song” με την Joan Baez, που ήταν σε παραγωγή και διεύθυνση ορχήστρας από τον Fariña).

Δεν είμαι απολύτως σίγουρος, αλλά ίσως πρώτα να διάβασα κείμενο του Fariña και μετά να άκουσα τραγούδια του, αφού έχω από τα τέλη του ’80 το βιβλίο The American Folk Scene: Dimensions of the Folksong Revival [Dell, New York, 1967] σε επιμέλεια David A. DeTurk και A. Poulin, Jr. Εκεί ανθολογείται ένα από τα πιο διάσημα κείμενα του Richard Fariña, το “Baez and Dylan: A Generation Singing Out”, που είχε δημοσιευθεί για πρώτη φορά στο περιοδικό Mademoiselle, τον Αύγουστο του 1964. Λέει για τον Dylan ο Fariña:

«(...) Ο Ντύλαν σχεδόν εγκατέλειψε τη καθιερωμένη φολκ θεματολογία στα τραγούδια του. Μάλιστα αυτή η μετάβαση έγινε εντελώς ανεπαίσθητα, αφού είχε την πρόνοια να συγκρατήσει το συνολικό άκουσμα μέσα στο πλαίσιο τής κοινά αποδεκτής παραδοσιακής μουσικής. Έψαξε και δανείστηκε στοιχεία από τις καθιερωμένες μπαλάντες τού παρελθόντος (σε ορισμένες περιπτώσεις αρκετά ελεύθερα), από τα σπουδαία τραγούδια του Γούντι Γκάθρι, όπως και από τις σύγχρονες παραγωγές των φίλων του, σαν του Πολ Κλέιτον (Paul Clayton) ας πούμε. Αλλά οι ιστορίες που πέρασε μέσα στις συνθέσεις του, ο Ντύλαν, δεν είχαν τίποτα να κάνουν με τα ανεπιτήδευτα θέματα αγάπης των τραγουδιών των Απαλαχίων ή με τα εξιδανικευμένα μπορντέλα τής Νέας Ορλεάνης. Μιλούσαν για τη δολοφονία της νέγρας Χάτι Κάρολ (Hattie Carroll), το θάνατο του πυγμάχου Ντέιβι Μουρ (Davey Moore), τις αλυσίδες της αδικίας που δεν έχουν σπάσει και που περιμένουν τα σφυριά μιας σταυροφορίας. Τα τραγούδια του, θέλω να πω, στόχευαν στην καρδιά τoύ πιο σταθερού προβληματισμού της δεκαετίας: ότι σε μιαν εποχή όπου η τεχνολογική πρόοδος δεν μπορεί να αναστραφεί η αντίστοιχη ηθική βελτίωση του ανθρώπου παραπαίει οικτρά. Ότι ανεξάρτητα από την διεθνή προσοχή, με άλλα λόγια, που επικεντρώνεται στις μακροκοσμικές υποθέσεις, θα πρέπει να εξεταστεί η κατάσταση του ατόμου, αλλιώς θα είμαστε παντοτινά χαμένοι».

Περαιτέρω το Been Down So Long It Looks Like Up to Me δεν είναι το μοναδικό βιβλίο του Fariña, αφού το 1969 τυπώθηκε και κυκλοφόρησε το Long Time Coming and A Long Time Gone [Random House, New York], που περιείχε ποιήματα, στίχους, μικρές ιστορίες και διάφορα άλλα κείμενα, που είχαν δημοσιευθεί σε περιοδικά. Πρόλογο είχε γράψει η Joan Baez, σημειώσεις η αδελφή της και χήρα Mimi Fariña, ενώ το εξώφυλλο είχε επιμεληθεί ο Eric Von Schmidt (δικό του και το εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης του Been Down So Long It Looks Like Up to Me).

Και αυτό. Το 1971 το Been Down So Long It Looks Like Up to Me είχε γίνει ταινία από τον Jeffery Young, με τον Barry Primus στο ρόλο του Gnossos Pappadopoulis – αν και από κάποια αποσπάσματα που υπάρχουν στο YouTube είναι φανερό πως η ταινία πρέπει να είναι γεμάτη με αναχρονισμούς.

Υπάρχουν πολλά που μπορείς να πεις για τον Richard Fariña, ιδίως αν ανατρέξεις σε ορισμένα κλασικά ή τέλος πάντων γνωστά βιβλία, που περιστρέφονται γύρω από την αμερικανική folk σκηνή του ’60, όπως τo “Bob Dylan / An Intimate Biography” [The New American Library, New York, 1979] του Anthony Scaduto  (αναφορές σε 17 σελίδες), το “Baby, Let me Follow you Down / The Illustrated Story of the Cambridge Folk Years” [University of Massachusetts Press, Amherst, 1994] των Eric Von Schmidt και Jim Rooney ή το “Positively 4th Street / Joan Baez, Bob Dylan, Mimi Baez Fariña and Richard Fariña” [North Point Press, New York, 2002] του David Hajdu (αναφορές σε δεκάδες σελίδες), αλλά τώρα ας σημειώσουμε (ακόμη) τρία τινά.

Το πρώτο. Στο LP “Celebrations for A Grey Day” υπάρχει ένα ψυχεδελικό κομμάτι, που αποκαλείται “V” (αναφορά στο πρώτο βιβλίο τού Thomas Pynchon V, από το 1963, που κυκλοφορεί και στα ελληνικά από τις εκδόσεις Χατζηνικολή – αργότερα ο Pynchon θα αφιέρωνε το magnus opus του Gravity’s Rainbow στον Richard Fariña).

Το δεύτερο. Ένα από τα πιο ωραία τραγούδια του Richard Fariña είναι το “A swallow song” από το LP “Reflections in a Crystal Wind”. Αν προσέξετε την εισαγωγή του θα διαπιστώσετε πως είναι «κλεμμένη» από τo soundtrack της Φαίδρας του Μίκη Θεοδωράκη (“Agapimou”). Ο Fariña ήταν κολλημένος με την Ελλάδα και τούτο είναι μία ακόμη απόδειξη.

Και το τρίτο. Ο Richard Fariña λογικά είχε γνωριστεί με διάφορους Έλληνες και ελληνικής καταγωγής μουσικούς, λογοτέχνες, ποιητές κ.λπ. που ζούσαν είτε στην ανατολική είτε στη δυτική ακτή των ΗΠΑ, στα τέλη του ’50 και στις αρχές του ’60 και ένας απ’ αυτούς ήταν ο γνωστός σήμερα συγγραφέας Στρατής Χαβιαράς (γενν. το 1935).

Ο Χαβιαράς θα βρεθεί στην Νέα Υόρκη το 1959, ως φιλοξενούμενος του φιλόλογου και μεταφραστή Κίμωνα Φράιερ. Τον χειμώνα του 1960 ο Χαβιαράς επισκέπτεται την Charlottesville της Virginia κι εκεί θα γνωρίσει τον Richard Fariña. Από δική του αφήγηση στο oanagnostis.gr:

«Για να καλύπτω μερικά από τα έξοδα μου, άρχισα να δουλεύω βραδυνές ώρες στην “Ταβέρνα” του ελληνοαμερικανού Gus Anthos, προέδρου της εκεί ελληνορθόδοξης μειονότητας με την εκκλησία της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος και τις πολιτισμικές της δραστηριότητες.(...) Ανάμεσα στους τακτικούς πελάτες που έπιναν μέχρι να κλείσει το μαγαζί, ήταν ο κύριος και η κυρία Stephens οι οποίοι παρά τα 80 τους πέταγαν σπίθες πάνω στη μπάρα tap dancing, ένας τυφλός ψυχίατρος που μας αφηγούνταν τις ατιμίες των πελατών του, μια μεσήλικη μπεκρού που μιλούσε μόνο στο άδειο ποτήρι της, ένας μικροεπιχειρηματίας που έβριζε με τη βαριά προφορά του νότου, ο νεαρός συγγραφέας και τραγουδοποιός Dick Farinã που με γνώρισε στον μέγα Bill Faulkner, και τέλος ο John Pinkham, ένας μοναχικός, χαμηλών τόνων πενηντάρης που έδειχνε γνήσιο ενδιαφέρον για το γράψιμο μου(...)».

Ή όπως διαβάζουμε και στην wiki:

«Ο Στρατής Χαβιαράς στο Πανεπιστήμιο της Βιργινίας γνωρίστηκε με τον διακεκριμένο συγγραφέα William Faulkner και συνεργάστηκε με τον νεαρό ταλαντούχο κουβανό συγγραφέα Richard Fariña, τρία χρόνια πριν από τον τραγικό θάνατό του».

Δεν έχω διαβάσει τα πιο πολλά μυθιστορήματα του Χαβιαρά, αλλά από το ένα που έχω διαβάσει (το Όταν Τραγουδούσαν τα Δέντρα) έχω την αίσθηση πως δεν υπάρχουν σε αυτά στοιχεία, που να φανερώνουν την επίδραση του Fariña στο έργο του. Απεναντίας ορισμένα ποιητικά του ίσως να μεταφέρουν κάτι από την τραγουδοποιητική έξαρση του μεγάλου αμερικανοκουβανού τροβαδούρου.

Από ένα παλαιό βιβλίο του Στρατή Χαβιαρά, την Νεκροφάνεια [Κέδρος, 1972] μεταφέρω τώρα εδώ το ε μέρος:

Ξάπλωσα κάτω απ’ τη συκιά

κι ο ύπνος δε με θέλει

τα μυρμήγκια με σπρώχνουνε

οι μέλισσες σκαλώνουν στα μαλλιά μου

οι πεταλούδες

ζυγίζουνε τα πέταλά τους

πάνω από τα χείλια μου

και περιμένουν:

Τι γίναν οι φονιάδες μου

Ή

ποιος μου μοιάζει τάχα

κ’ ηύρε το μπελά του;

Όποιος κι αν είσαι ξένε 

ξάπλωσε εδώ στη θέση μου

και το πρωί τα λέμε.