για το CANTO GENERAL και άλλα διάφορα

Δεν συμβαίνει μόνο με τα βιβλία και τους δίσκους, αλλά και με τις εφημερίδες, αφού μέχρι να διαβάσεις ή ν’ ακούσεις ό,τι αγοράζεις μπορεί και να περάσουν εβδομάδες. Ακόμη και οι εφημερίδες λοιπόν στοιβάζονται, φθάνοντας, κάποια στιγμή, στην ώρα που θα πρέπει να τις πετάξεις· τότε τις ξεφυλλίζεις εν τάχει.
Πρόλαβα λοιπόν κι έριξα μια ματιά, χθες, στα Νέα του Σαββατοκύριακου 14-15 Ιουλίου 2012, στο ένθετο Νσυν, καθώς και στην «προσφορά» (αυτήν δε θα την πέταγα), το βιβλίο «Ένα Τραγούδι Μια Ιστορία», που περιλαμβάνει κείμενα διαφόρων σχετικά με μερικά γνωστά (ελληνικά ή μη) τραγούδια. Στο ένθετο Νσυν υπήρχε ένα κείμενο για το “Canto General” του Μίκη Θεοδωράκη (το υπέγραφε ο Δημήτρης Ν. Μανιάτης), το οποίο θα παρουσιαζόταν (παρουσιάστηκε) την Τρίτη 17 Ιουλίου, στο Ηρώδειο (στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών) από τους παλαιούς ερμηνευτές του, την Μαρία Φαραντούρη και τον Πέτρο Πανδή, τον ηθοποιό/αφηγητή Τάσο Νούσια και ακόμη τις χορωδίες της ΕΡΤ και του Δήμου Αθηναίων, υπό την διεύθυνση του Λουκά Καρυτινού. Το κείμενο στην εφημερίδα στηρίζεται σχεδόν αποκλειστικώς σε αφήγηση του Μίκη Θεοδωράκη, στα ελάχιστα σημεία, όμως, που παρεμβαίνει ο Μανιάτης δεν αποφεύγεται το λάθος.

Όπως βλέπετε και στη φωτογραφία (άνω), σκαναρισμένη από την εφημερίδα, ο συντάκτης γράφει στη λεζάντα για «το εξώφυλλο της πρώτης ελληνικής έκδοσης του ‘Canto General’ στην Ελλάδα το 1975 (Minos)…» κ.λπ., κ.λπ. Όμως, όπως βλέπουμε όλοι, το συγκεκριμένο εξώφυλλο έχει τα λογότυπα της EMI/Columbia στο front cover και όχι της MINOS. Πώς ακριβώς έχουν τα πράγματα;

Μέσα στο 1975 κυκλοφορούν δύο ελληνικές εκδόσεις με το “Canto General” (προσωπικώς, δεν μπορώ να πω με βεβαιότητα ποια ήταν η πρώτη). Η μία έχει τίτλο «Canto General/ Σύνθεση του Μίκη Θεοδωράκη πάνω στο ποίημα του Πάβλο Νερούδα» [EMI/Columbia 2J 064-13006, 1975] και περιλαμβάνει την ηχογράφηση του “Canto General” στο Παρίσι, την επαύριο της παρουσίασης του έργου στο φεστιβάλ της Humanité την 7/9/1974 (αίθουσα Mutualite, 8-12/9/1974). Συμμετείχαν η Μαρία Φαραντούρη και ο Πέτρος Πανδής βεβαίως, και ακόμη Τα Κρουστά του Στρασβούργου (J. Batigne, J.P. Finkbeiner, C. Ricou, G. Bouchet, D. Kieffer, G. Van Gucht), η Εθνική Χορωδία υπό τη διεύθυνση του Jacques Grimbert και η ορχήστρα αποτελούμενη από τους πιανίστες Jean Martin και Alberto Neuman, τους Λάκη Καρνέζη, Αχιλλέα Κωστούλη, Αντώνη Πολεμίτη, Θανάση Σαρελά ή Σαρέλα μπουζούκια, τους κιθαρίστες Jean-Paul Charlap, Creixams de Herrera και Νίκο Μανιάτη, τον μπασίστα Lucien Marangone και τον ντράμερ Gerard Berlioz. Από αυτήν την έκδοση μονού βινυλίου, το τέταρτο και τελευταίο μέρος “Los Libertadores” είναι εντυπωσιακό (ίσως το ωραιότερο απ’ όσα ηχογραφημένα “Canto General” έχω ακούσει).

Την ίδια χρονιά (Αύγουστος 1975) κυκλοφορεί στην Ελλάδα και η άλλη έκδοση του “Canto General”, το 2LP «Μίκη Θεοδωράκη, Πάβλο Νερούδα/ Canto General” [MINOS MSM 252-253]. Είναι το άλμπουμ στο οποίο αναφέρεται ο συντάκτης των Νέων και όχι εκείνο που εικονίζεται στην εφημερίδα (βλέπετε το εξώφυλλό του πιο πάνω) και το οποίον ήταν όντως ηχογραφημένο «ζωντανά» στις συναυλίες που είχαν δοθεί στο διάστημα 13-16/8/1975 στο Στάδιο Καραϊσκάκη και στο Γήπεδο Παναθηναϊκού. Στην ηχογράφηση, που έγινε από τον Γιάννη Σμυρναίο, ακούγονταν επτά μέρη του έργου (Algunas Bestias, Voy a Vivir, Los Libertadores, La United Fruit Co, Vienen Los Pajaros, Vegetaciones, America Insurrecta 1800), ενώ συμμετείχαν εκ νέου η Μαρία Φαραντούρη, ο Πέτρος Πανδής, η Εθνική Χορωδία της Γαλλίας υπό τη διεύθυνση του Jacques Grimbert, τα Κρουστά του Στρασβούργου, ο πιανίστας Alberto Neuman, και ακόμη η πιανίστα Ντόρα Μπακοπούλου, οι κιθαρίστες Ευάγγελος Ασημακόπουλος, Λίζα Ζώη, καθώς και λαϊκή ορχήστρα υπό τον Γιάννη Διδίλη με τα μπουζούκια των Λάκη Καρνέζη και Χρήστου Κωνσταντίνου σε πρώτο πλάνο. Απήγγειλε ο Μάνος Κατράκης. Το πώς ο Γιάννης Σμυρναίος κατόρθωσε να παρουσιάσει ένα τόσο δυναμικό αποτέλεσμα, κλείνοντας εντός όλη την «κάψα» της Μεταπολίτευσης, δίχως εκπτώσεις στο αισθητικό/τεχνικό μέρος είναι απορίας άξιον. Τόσο «γεμάτος» ζωντανός ήχος και μάλιστα σε ανοιχτό χώρο (το κυριότερο και δυσκολότερο) είναι αδιανόητος για εκείνη την εποχή. Πρόκειται περί τεχνικού επιτεύγματος!

Το “Canto General”, ένα από τα ωραιότερα επικο-λυρικά έργα του Μίκη Θεοδωράκη, έχει εκδοθεί σε διάφορες χώρες. Μάλιστα, υπάρχουν και εκδόσεις των τριών LP, όπως η σουηδική στην Prophone/Proprius Music [PROP 7876-78, 1982] (με τους Μαρία Φαραντούρη, Πέτρο Πανδή, S:t Jacobs Motettkör, Stockholmsorkestern υπό τη διεύθυνση των Μίκη Θεοδωράκη και Stefan Sköld), που κυκλοφόρησε και από την RCA [PL 30.094] στην τότε Δυτική Γερμανία (ηχογράφηση στο Μόναχο το 1981) και η οποία περιλαμβάνει 13 tracks. Τα πέντε επιπλέον (A mi partido, Lautaro, Sandino, Amor America 1400, Emiliano Zapata) στηρίζονται, και αυτά, σε αντίστοιχα ποιήματα του Neruda, ενώ το έκτο (Neruda Requiem) συνετέθη από τον Μίκη Θεοδωράκη με αφορμή το θάνατο του χιλιανού ποιητή, την 23/9/1973. Όλα μαζί, και τα 13 θέματα δηλαδή, αποτελούν την πιο πλήρη καταγραφή του “Canto General” κατά Θεοδωράκη. 

Άλλες ενδιαφέρουσες εκδόσεις του έργου αφορούν σ’ εκείνη της ανατολικογερμανικής Amiga [8 45 202/203] από το Palast der Republik του Ανατολικού Βερολίνου την 14/2/1980, 2LP με την Μαρία Φαραντούρη και τον Heiner Vogt, στο πλαίσιο του δέκατου Festival des Politischen Liedes, στη δυτικογερμανική (2LP) της Blue Angel [B-3625/26] με την Φινλανδή Arja Saijonmaa και τον Πέτρο Πανδή (rec. Αμβούργο 28-29/9/1985), στην πρώτη αμερικανική (1988) της Atma-Sphere [3-001] με την Mary Preus και τον Πέτρο Πανδή (3LP), αλλά και σ’ ένα 2CD (13 tracks) της γερμανικής Intuition [INT 31142, rec.1989, έκδοση από το 1993] με τον βαρύτονο Φραγκίσκο Βουτσίνο, την mezzo Αλεξάνδρα Παπατζιάκου, την Berliner Instrumentalisten υπό τον Λουκά Καρυτινό και την Rundfunkchor Berlin υπό τον Sigurd Brauns. 

Περαιτέρω. Το “Canto General” έχει μελοποιηθεί από διάφορα χιλιανά συγκροτήματα του folk και folk-rock. Οι πρώτοι που ασχολήθηκαν με τα ποιήματα του Neruda πρέπει να ήταν οι Aparcoa (Julio Alegría, Felipe Canales, Miguel Córdova, Jaime Miqueles), ένα από τα καλύτερα γκρουπ του chilean folk. Μία πρώτη μελοποίηση παρουσιάστηκε την 5/12/1970 στο Teatro Municipal του Santiago (με αφορμή τα επινίκια της εκλογικής επιτυχίας του Allende), παρουσία του ίδιου του Neruda, και με αφηγητή τον ηθοποιό Mario Lorca, ενώ ο στούντιο δίσκος πρέπει να τυπώθηκε την επόμενη χρονιά από την Philips. Στα Νέα ο Θεοδωράκης λέει: «Μια μέρα (το 1972) βρέθηκα στο Βαλπαραΐσο, όπου ταξίδεψα για ν’ ακούσω τη σύνθεση δύο[sic] χιλιανών συνθετών, βασισμένη στο ‘Canto General’. Στα παρασκήνια, όπου πήγα για να συγχαρώ τους συντελεστές της συναυλίας, δεν ξέρω πώς μου ήρθε να πω ’θα γράψω κι εγώ μουσική πάνω σ’ αυτό το ποίημα και θα ’ρθω να το διευθύνω εδώ». Στο χιλιανό site oocities.org/transiente/aparcoa.htm οι Aparcoa σημειώνουν: «Το έργο εμφανίστηκε επίσης στο Βαλπαραΐσο, όπου ο Μίκης Θεοδωράκης ήταν παρών. Aργότερα σε μια συνέντευξή του τον Απρίλη του 1993 μάς υπενθυμίζει αυτό το γεγονός με τ’ ακόλουθα λόγια: ‘Μετά τη συναυλία πήγα στο Βαλπαραΐσο να συγχαρώ τους μουσικούς στο καμαρίνι τους. Δεν καταλαβαίνω σχεδόν καθόλου ισπανικά, αλλά ο αφηγητής του κειμένου τού Νερούδα με γοήτευσε... Αυτή ήταν η αρχική έμπνευση για μένα. Έτσι, πήγα στους συναδέλφους μου και τους είπα πως έχω ήδη αποφασίσει να γράψω τη δική μου εκδοχή για το Canto General’». Η αρχή λοιπόν για το ελληνικό “Canto General” ήταν οι Aparcoa και ο Mario Lorca, και βεβαίως το φοβερό soundtrack από την… Κατάσταση Πολιορκίας του Κώστα Γαβρά, με τους (Los) Calchakis· ο Θεοδωράκης συνέθετε σχεδόν ταυτοχρόνως το “Canto General” και το “State of Siege” προς το τέλος του 1972, στο Παρίσι, αμέσως μετά την επιστροφή του από τη Χιλή. (Εξάλλου διάφορα θέματα από το “State of Siege” ακούστηκαν επεξεργασμένα και στο “Canto General”, όπως το “Pueblo en lucha”, το “Tupamaros”, ή το “America insurrecta” που ενσωματώθηκαν στο “Los Libertadores”).

Ένα άλλο χιλιανό συγκρότημα που μελοποίησε ποιήματα από το “Canto General” ήταν οι περίφημοι Los Jaivas. Τους λέω «περίφημους», γιατί είναι ένα από τα σημαντικότερα folk και rock συγκροτήματα, που βγήκαν ποτέ από τη Λατινική Αμερική. Μέχρι και η γερμανική Shadoks τούς πήρε χαμπάρι και τύπωσε κάποια στιγμή (2005) το παρθενικό τους άλμπουμ. Έχω ακούσει έξι άλμπουμ των Jaivas – όλα εξαιρετικά. Πιθανώς να ξεχώριζα το “Canción del Sur” [EMI/Odeon, 1977], ή και το “Los Jaivas” [FR. Sonopresse, 1975], αλλά αυτά τώρα δεν έχουν και τόσο σημασία. Σημασία έχει το άλμπουμ τους “Alturas de Machu Picchu” [Sym Producciones, 1981], ή “Hauteurs de Machu Picchu” στη γαλλική Carrere [67.867, 1981], το οποίο είναι χάρμα ακροάσθαι. Los Jaivas εκείνη την εποχή ήταν οι Gato Alquinta τραγούδι, κιθάρες, μπάσο, cuatro, kena, zampona, ocarina, Mario Mutis μπάσο, κιθάρες, zampona, kena, Eduardo Parra πλήκτρα, Claudio Parra πλήκτρα και Gabriel Parra ντραμς, κρουστά (ρίχνοντας μια ματιά στη line-up του πρώτου LP τους από το 1971 παρατηρώ πως είναι η ίδια ακριβώς). Οι Jaivas επιλέγουν έξι ποιήματα από το “Canto General” δίνοντας ένα ακόμη top-rated progressive rock άλμπουμ· και ας ήταν 1981. Το ραφιναρισμένο στυλ τους, που μπορεί σε κάποιους να θυμίσει τους Camel, είναι εντελώς «δικό τους» υπό την έννοια ότι τραγουδούν στη γλώσσα τους, χρησιμοποιούν ως έμπνευση τις μελωδίες και τους ρυθμούς των Άνδεων, ενώ και πλείστα όσα όργανα από το set τους είναι παραδοσιακά (μαζί βεβαίως με τις ηλεκτρικές κιθάρες, το fender rhodes, το mini-moog και διάφορα άλλα «δυτικά»).
Ποιοι άλλοι έχουν μελοποιήσει το “Canto General”; Οι πασίγνωστοι Quilapayún, ένα από τα κύρια ονόματα του χιλιανού nueva canción. Το έπραξαν σε διάφορα άλμπουμ τους, αλλά όλο(;) το υλικό το βασισμένο σε ποίηση Neruda το συγκέντρωσαν κάποια στιγμή (1983) στο LP “Quilapayún Chante Neruda” [FR. EMI/Pathé Marconi 1727681], για τα δέκα (τότε) χρόνια από το θάνατο του χιλιανού νομπελίστα. Εκεί, υπάρχουν τρία τραγούδια από το “Canto General”.
Επίσης ο Χιλιανός Sergio Ortega ασχολήθηκε με τη μελοποίηση του “Canto General”. Υπάρχει ένα LP του υπό τον τίτλο “Chants d'Exil et de Lutte” [FR. Le Chant du Monde LDX 74577, 1975] στο οποίο συμμετέχουν οι Francesca Solleville, Marc Ogeret και το… Le Groupe ‘Canto General’. Το LP είναι βασισμένο σε ποιήματα του Neruda (ανάμεσα τους και κάποια από το “Canto General”).
Τέλος, ψάχνοντας στο δίκτυο (discogs, YouTube…), εντόπισα ακόμη μία μελοποίηση του “Canto General” από τον ολλανδό συνθέτη της σύγχρονης κλασικής/avant-garde Peter Schat (1935-2003) στο άλμπουμ του “To You/ Canto General” [Composers’ Voice DAVS 7475/1] από το 1974. Η πρώτη πλευρά στηρίζεται στο ποίημα “To You” του Βρετανού Adrian Mitchell από το βιβλίο του “Out Loud” (1968), ενώ στη δεύτερη μελοποιούνται κάποια αποσπάσματα από το “Canto General” με την mezzo-soprano Lucia Kerstens, τον πιανίστα Reinbert de Leeuw και την βιολίστρια Vera Beths. Πρέπει να ήταν «περίπτωση» ο Schat, δεν τον ήξερα, και τώρα θα τον «ψάξω» περισσότερο.

Και για να γυρίσω στα των Νέων, και στο βιβλίο που μοιράστηκε με το φύλλο της 14-15/7. Όπως έγραψα και στην αρχή ο τίτλος του ήταν «Ένα Τραγούδι μια Ιστορία» και περιελάμβανε κείμενα των συντακτών της εφημερίδας (Δημήτρης Ν. Μανιάτης, Μαρία Μαρκουλή, Χάρις Ποντίδα), σχετικά με κάποια τραγούδια που έγραψαν ιστορία. Είπα να το ξεφυλλίσω. Στις πρώτες σελίδες υπάρχει αναφορά στο «Ρίτα, Ριτάκι» των Κατσιμιχαίων. Η Χάρις Ποντίδα γράφει πως στους Αγώνες Ελληνικού Τραγουδιού της Κέρκυρας το 1982  ο Πάνος Κατσιμίχας είχε κερδίσει το πρώτο βραβείο με το «Μια βραδιά στο λούκι». Εγώ θυμάμαι πως το βραβείο ήταν το τρίτο και όχι το πρώτο. Αυτό λέει και ο ίδιος ο Πάνος Κατσιμίχας σε μια συνέντευξη που υπάρχει στο hotstation.gr: «Η πρώτη και πιο σημαντική στιγμή της καριέρας μου ήταν το Σεπτέμβριο του 1982, όταν πήγα στους Μουσικούς αγώνες της Κέρκυρας. Εκεί γνώρισα το Μ. Χατζιδάκι. Αυτός διηύθυνε την ορχήστρα εγώ τραγούδησα το ‘Μια βραδιά στο Λούκι’ και στο τέλος της βραδιάς, πήρα από το χέρι του το τρίτο βραβείο». Πιο κάτω γράφει η κ. Ποντίδα πως: «αν αγαπούσες κάτι τύπου ‘It’s raining men’ ή Μάικλ Τζάκσον δεν υπήρχε περίπτωση να ήξερες τους Σπυριδούλα (Παύλο Σιδηρόπουλο) ή να ακούς Γιάννη Πετρίδη στο ραδιόφωνο». Σιγά τα ωά. Για το “It’s raining men” δεν θυμάμαι αν το μετέδιδε ο Πετρίδης (αν και είμαι σίγουρος ότι το έπραττε!), αλλά ο Michael Jackson ήταν σταθερή αξία στις εκπομπές του. Έτσι όπως το διατυπώνει η συντάκτις εμφανίζει τον Πετρίδη κάπως σαν να έκανε καμμιά… underground εκπομπή για λίγους. Πιο κάτω μάς λέει για το «διήμερο φεστιβάλ που είχε διοργανωθεί στο Καλλιμάρμαρο με τους Stranglers, Depeche Mode, Clash και Cure – το ’85…», ξεχνώντας τους Culture Club, τη Nina Hagen, τους Talk Talk και τους Telephone (26-27/7/1985). Ενώ μας λέει και για την τεράστια επιτυχία που γνώρισε το «Ρίτα Ριτάκι» στα μέσα της δεκαετίας. Εγώ θυμάμαι πως το «Ρίτα Ριτάκι» στην αρχή δεν το άκουγε κανείς. Φυσικά, όταν βγήκε ο δίσκος στην πρώτη έκδοση δεν υπήρχε επάνω η στάμπα «περιέχει την επιτυχία ‘Ρίτα Ριτάκι’». Ορισμένοι μπορεί να νομίζουν ότι η στάμπα υπήρχε εξ αρχής, αλλά αυτό δεν είναι αλήθεια. Το τραγούδι έγινε σιγά-σιγά επιτυχία… για να μην πω πως η στάμπα μπήκε αρκετούς μήνες μετά (μήπως το 1986;). Τα «Ζεστά Ποτά» εγώ τα αγόρασα την εβδομάδα που βγήκαν (πρέπει να ήταν Άνοιξη του ’85, Απρίλιος-Μάϊος κάτι τέτοιο), επειδή γνώριζα τους Κατσιμιχαίους από τις συνεργασίες τους με τους Αγάπανθος, Ηρακλή Τριανταφυλλίδη, Σπυριδούλα (σε live) κ.ά. και όχι από τον... Νταλάρα και το Περοκέ όπως γράφει η κ. Ποντίδα (η συνεργασία στο Περοκέ έγινε το Χειμώνα του 1985-86, μετά τα «Ζεστά Ποτά» δηλαδή, όταν οι Κατσιμιχαίοι είχαν αποκτήσει κάποιο όνομα). Ό,τι θέλει γράφει ο καθένας.

45άρι του Χρήστου Κυριαζή στην EMI/Columbia [2J 006-70485] από το 1975. Το «Σκύβω και σε φιλώ» το τραγούδησε και ο Βλάσσης Μπονάτσος το 1983.

Πιο κάτω στο κεφάλαιο για το «Έχω κλάψει» του Χρήστου Κυριαζή, ο Μανιάτης γράφει πως ο Κυριαζής «τη δεκαετία του ’80 είχε φτιάξει το ροκ γκρουπ Πρόκες», πράγμα που δείχνει την άγνοια του ανθρώπου με αυτά τα θέματα, αφού οι Πρόκες ήταν γκρουπ του πρώτου μισού των 70s, έχοντας ηχογραφήσει και το 45άρι «Κι αν η τύχη μου/ Διαμορφώσου» [Zodiac ZS 8307] το 1973. Μάλιστα ο Μανιάτης γράφει πως το συγκρότημα έπαιζε «σε μπαράκια και ζαχαροπλαστεία». Σιγά μην έπαιζε και σε… τουλουμπατζίδικα. Από τη μια μεριά ο άνθρωπος δεν ξέρει αν οι Πρόκες ήταν γκρουπ των seventies ή των eighties, από την άλλη έχει και το θράσος να μας πληροφορήσει για το που έπαιζαν. Κι ενώ ο Κυριαζής ηχογραφούσε τραγούδια υπό το όνομά του, ήδη από τα mid-seventies (και δεν εννοώ με τις Πρόκες), o Μανιάτης φαίνεται να αγνοεί τα πιο σημαντικά. Πως ο Κυριαζής στους πρώτους Αγώνες Ελληνικού Τραγουδιού της Κέρκυρας (1981) είχε στείλει ένα από τα καλύτερα τραγούδια της διοργάνωσης, το οποίο είχε αγνοηθεί στα βραβεία –το «Κυριακή απόγευμα», που τραγούδησε ο Βασίλης Λέκκας–, ενώ την επόμενη χρονιά (1982) σκόραρε τέρμα τρελό με το «Αύριο», που απέδωσαν οι 2002 GR.
Διορθώνω και συμπληρώνω, όπως βλέπετε, κάποια πράγματα, αλλά οι πιο βασικές διαφωνίες μου είναι σε θέματα απόψεων. Δεν προχωρώ όμως. Δεν υπάρχει νόημα…