ΜΑΝΟΣ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙΣ - ΜΑΝΟΣ ΚΑΤΡΑΚΗΣ Καπετάν Μιχάλης

Ο «Καπετάν Μιχάλης» [Columbia/ EMI, 1966] είναι ένας αγαπημένος δίσκος του Μάνου Χατζιδάκι. Δεν θ’ αρχίσω, εδώ, να γράφω… κοσμητικά του τύπου «συγκλονιστικός», «ανεπανάληπτος», «αριστούργημα» και άλλα τέτοια του σωρού, θα πω μόνο πως τραγούδια όπως «Η Κρασογιώργαινα», το «Που είναι ο Θεός» και το «Κυρά μου Αμπελιώτισσα», άπαντα γνωστά με τη φωνή του Γιώργου Ρωμανού (αργότερα και με της Φλέρυς Νταντωνάκη και άλλων), συγκαταλέγονται μεταξύ των ωραιοτέρων του έλληνα συνθέτη. Το άλμπουμ ηχογραφήθηκε στο Studio Alfa, στα Μελίσσια, στο διάστημα 10-19/7/1966, και λογικώς κυκλοφόρησε λίγο αργότερα· πιθανώς μέσα στον Αύγουστο (στη δεκαετία του ’60, οι μύγες δεν ήταν παχιές τον Αύγουστο…). Κοιτάζοντας το εξώφυλλο πληροφορούμαστε πως οι «στίχοι των τραγουδιών σχηματίστηκαν από αυτούσιες φράσεις του Ν. Καζαντζάκη που περιέχονται στο βιβλίο του ‘Καπετάν Μιχάλης’» και πως «την επιλογή και σύνθεση σε επτά ενότητες έκαμε ο Γεράσιμος Σταύρου».

Και όντως. Το άλμπουμ περιέχει επτά τραγούδια («Όμορφη πούναι η Κρήτη», «Δεν ήταν νησί», «Κυρά μου Αμπελιώτισσα», «Η Κρασογιώργαινα», «Μεγαλοβδόμαδο», «Βαριά απόψε η νύχτα», «Που είναι ο Θεός») και τέσσερα ορχηστρικά. Κοιτώντας δε και τη φωτογραφία στο μέσα μέρος του εξωφύλλου (μάλλον από το στούντιο) βλέπουμε στο πιάνο τον Μάνο Χατζιδάκι, πίσω του τον Γιώργο Ρωμανό και δίπλα του τον Μάνο Κατράκη. Ποια ήταν, όμως, η σχέση του Κατράκη με το έργο δεν μας αποκαλύπτεται στο άλμπουμ· δεν υπάρχει ουδεμία σχετική αναφορά. Θυμάμαι, μάλιστα, πως είχα αναρωτηθεί εν σχέσει με την παρουσία του ηθοποιού, την εποχή που είχα αγοράσει αυτό το LP (περί τα μέσα του ’80). Αργότερα, βεβαίως, πληροφορήθηκα τα καθέκαστα, αλλά το άπαν σχεδόν το έμαθα πριν μερικούς μήνες, όταν έπεσε στα χέρια μου το πρόγραμμα της… θεατρικής παράστασης του «Καπετάν Μιχάλη», της χειμερινής περιόδου 1966-67.

η φωτογραφία προέρχεται από το LP

Βασικά, η αφετηρία του άλμπουμ (και βεβαίως του θεατρικού) ήταν ο Μάνος Κατράκης και όχι ο Χατζιδάκις. Όπως σημειώνει ο ίδιος ο Κατράκης στο πρόγραμμα: «Ήταν πάντα μια βαθειά μου επιθυμία, ένα μου όνειρο να ζωντανέψω στη σκηνή τον Καπετάν Μιχάλη. Μέσα σ’ αυτόν τον ήρωα, το μεγάλο τέκνο της Κρήτης και της Ελλάδος, ο Νίκος Καζαντζάκης, έκλεισε όλη την αδάμαστη κρητική ψυχή –πάει να πει όλη την ελληνική και την παγκόσμια ψυχή– το πάθος για την ανθρώπινη ελευθερία(…). Αναρωτιόμουν: Θα μπορέσω τάχα να μεταδώσω στο κοινό τη μήνυμα της καζαντζακικής δημιουργίας με θεατρική μορφή; Δύσκολο, πολύ δύσκολο το εγχείρημα. Ωστόσο έπρεπε να τολμήσω. Η φωνή του Καζαντζάκη έπρεπε ν’ ακουστεί – έχει τη δύναμη να πιάνει παντού τόπο. Γιατί τη χρειαζόμαστε τη φωνή του κάθε στιγμή και περισσότερο σήμερα που το θέατρό μας θέλει να υπάρξει, να μιλήσει στη γλώσσα μας και πάνω από όλα για τα ελληνικά πάθη(…). Ας μου επιτραπεί όμως να ευχαριστήσω ξεχωριστά τον διακεκριμένο μας συνθέτη Μάνο Χατζιδάκι για την πολύτιμη συμβολή του στο ανέβασμα του ‘Καπετάν Μιχάλη’. Ήταν μια προσφορά, κάτι πολύ περισσότερο από ευεργετική. Τον ευγνωμονώ».

το εξώφυλλο του προγράμματος του θεατρικού έργου

Το έργο ανεβαίνει από το Ελληνικό Λαϊκό Θέατρο (ΕΛΘ) του Μάνου Κατράκη τη χειμερινή σεζόν 1966-67, σε μια παράσταση που θα στεγαζόταν στο Θέατρο Βεάκη επί της οδού Στουρνάρη 32 (εκεί βρίσκεται ακόμη). Το λέω, γιατί η βασική «στέγη» του ΕΛΘ ήταν ο υπαίθριος χώρος του Πεδίου του Άρεως. Αφήνω δε την πιθανότητα να πρωτοανέβηκε εκεί το έργο, το καλοκαίρι του ’66. Η θεατρική διασκευή είχε γίνει από τους Γεράσιμο Σταύρου και Κώστα Κοτζιά, η σκηνοθεσία ήταν του Μάνου Κατράκη, ενώ στην διανομή θα συναντήσουμε 24(!) ηθοποιούς, με μερικά πολύ γνωστά ή απλώς γνωστά ονόματα (σήμερα) ανάμεσά τους. Φυσικά, ο Μάνος Κατράκης υποδυόταν τον Καπετάν Μιχάλη, ενώ σε διαφόρους ρόλους εμφανίζονταν οι Αθηνόδωρος Προύσαλης, Βασίλης Πλατάκης, Γιάννης Χειμωνίδης, Νίκος Βανδώρος, Βύρων Πάλλης, Καίτη Παπανίκα, Ηλέκτρα Παπαθανασίου, Δημήτρης Ιωακειμίδης, Κώστας Παληός κ.ά. Εκείνο που έχει σημασία να ειπωθεί είναι πως στην παράσταση, εν αντιθέσει με το δίσκο, ακούγονταν δύο ακόμη τραγούδια(!), που είχαν τίτλους «Άστραψε τ’ αψηλό βουνό» και «Κι ήρθες εσύ απ’ το Νοτιά». Οι στίχοι του πρώτου ήταν:

Άστραψε τ’ αψηλό βουνό
άστραψε κι η καρδιά μου
Φεύγω ταξίδι μακρινό
Μέσα στον μαύρο ουρανό
Κι ανοίγω τα φτερά μου

Αφήνω μάνα κι αδερφές
δυο μάτια λυπημένα
Σαν άστρα που σκοτείνιασαν
Και χάθηκαν για μένα

Πέρασα κύματα θεριά
Κι είχα το χάρο αντάμα
δε ρίζωσα σ’ άλλη στεριά
Όσο να γίνη ξαστεριά
του γυρισμού το θάμα!

Με τ’ όνειρο του γυρισμού
τις νύχτες ξαγρυπνούσα
Αχ Κρήτη αθάνατο νησί
Και μαυρομαντηλούσα…

Και του δευτέρου:

Ερημιά σκοτεινή, καρδιά θλιμμένη
Όμορφη ζωή, χαμένη
Ερημιά κι ουρανός χωρίς αστέρι
Όνειρο η χαρά κι αγέρι
Κι ήρθες εσύ απ’ το Νοτιά
Κι έγινες φως του κόσμου ανθός και φωτιά

Σαν τον αητό ήρθες στη γη,
Κι ήσουν παιδί, σπαθί, φεγγάρι κι η αυγή…

η φωτογραφία προέρχεται από το πρόγραμμα

Δεν ξέρω ποιος ερμήνευε το πρώτο τραγούδι – στο πρόγραμμα εξάλλου δεν αναφέρεται τίποτα. Το δεύτερο, όμως, το «Κι ήρθες εσύ απ’ το Νοτιά», όπως αναφέρεται σαφώς, το απέδιδε η Μαρία Φαραντούρη (κάτι που, λογικώς, σηματοδοτεί την πρώτη συνεργασία της με τον Χατζιδάκι). Δεν γνωρίζω, επίσης, για ποιο λόγο τα τραγούδια αυτά δεν συμπεριλήφθηκαν στον δίσκο. Πρόβλημα με την εταιρεία δεν υφίστατο, αφού η Φαραντούρη ηχογραφούσε κι εκείνη στην Columbia, οπότε τι; Ας υποθέσω κάτι, με τη μεγαλύτερη πιθανότητα να πέφτω μέσα. Διαβάζοντας τους στίχους αυτών των τραγουδιών (τους διαβάζετε κι εσείς – γι’ αυτό τους αντέγραψα) δεν μου δίδεται η αίσθηση πως ανήκουν στον Καζαντζάκη. Φαίνονται κάπως… πλαστοί, «καζαντζακικοί» (ιδίως εκείνοι του δεύτερου). Επειδή, λοιπόν, ο δίσκος θα κυκλοφορούσε ως «Καπετάν Μιχάλης» και με το όνομα του Καζαντζάκη στο εξώφυλλο, τα δύο αυτά κομμάτια απορρίφθηκαν. Εξάλλου, τότε, δεν συνηθίζονταν οι «συμμετοχές» στα άλμπουμ. Να ακούγονταν δηλαδή, στον δίσκο, επτά τραγούδια με τον Ρωμανό κι ένα με την Φαραντούρη. (Πάντως, εάν οι στίχοι αυτών των τραγουδιών δεν ανήκαν σε φράσεις του Καζαντζάκη δεν θα μπορούσε να δισκογραφηθούν ούτε με τη φωνή του Ρωμανού). Το περίεργο είναι πως τα συγκεκριμένα tracks, που λογικώς ηχογραφήθηκαν, δεν μπήκαν ποτέ σε κάποια συλλογή με «σπανιότητες», όπως π.χ. εκείνη των «100 Τραγουδιών» (8 CD), που είχε μοιραστεί με την εφημερίδα Το Βήμα, το 2008

σελίδα από το πρόγραμμα

Ένα από τα τραγούδια του «Καπετάν Μιχάλη» που έκαναν τη δική τους αυτόνομη πορεία όλα τα μετέπειτα χρόνια ήταν το πασίγνωστο «Δεν ήταν νησί». Γύρω από αυτό το τραγούδι έχουν γραφεί διάφορα τινά σε περιοδικά κι εφημερίδες (από δημοσιογράφους, μουσικούς, ακόμη και από τον ίδιο τον Χατζιδάκι), από τα οποία μόνον μπέρδεμα προκύπτει. Ελπίζω να ξεδιαλύνω, όσο μπορώ, τις προφανείς παρεξηγήσεις.

Ο Βασίλης Αγγελικόπουλος στο περιοδικό Κ της Καθημερινής (#379, 5/9/2010) γράφει πως στο εν λόγω τραγούδι «κατά τη δικτατορία προσδόθηκε και αντιστασιακή χροιά, με την επωδό ‘άμα λευτερωθεί η Κρήτη/ θα λευτερωθεί κι εμένα η καρδιά μου’, που τραγουδούσε ο κόσμος», ενώ σε μια συνέντευξη του Μάνου Λοΐζου στον Δημήτρη Γκιώνη για το περιοδικό Τετράδιο (2/1975), που αναδημοσιεύεται στο τεύχος #46 του Μετρονόμου (7-9/2012), αλλά και στο βιβλίο του Θανάση Συλιβού για τον Μάνο Λοΐζο, διαβάζουμε το εξής: «Ανέκαθεν το τραγούδι ενοχλούσε την Πολιτεία, γι’ αυτό και η λογοκρισία υπήρχε ανέκαθεν και εξακολουθεί ακόμα να υπάρχει. Όμως η δικτατορία το φοβήθηκε ακόμα περισσότερο και το απαγόρευσε· δεν ανεχόταν ούτε καν τον πιο αθώο συμβολισμό (π.χ. την ενοχλούσε το ‘Όταν λευτερωθεί η Κρήτη’)».

Με τα λίγα με τα λιγότερα ο Αγγελικόπουλος, όπως και ο μακαρίτης ο Λοΐζος (πιθανώς και άλλοι) είχαν την εντύπωση πως το «Δεν ήταν νησί» ήταν ένα αντιστασιακό τραγούδι στην περίοδο της επταετίας, κάτι σαν το «Σφαγείο», το «Θα σημάνουν οι καμπάνες» και όλα τα υπόλοιπα του Θεοδωράκη. Στην πραγματικότητα, όμως, συνέβαινε, ακριβώς το αντίθετο! Το τραγούδι ήταν ένας από τους σκιώδεις ύμνους της χούντας, με τις εκτελέσεις να πέφτουν βροχή από τραγουδιστές και τραγουδίστριες, που συνέπεσε να κάνουν τρανή καριέρα στην επταετία.

Ας μου απαντήσει λοιπόν κάποιος τι σόι αντιστασιακό τραγούδι ήταν το «Δεν ήταν νησί», όταν μεταξύ 1971-73 το είχαν πει –το έχω ξαναγράψει– η Κλειώ Δενάρδου με τους Μαστέλλο-Δημησιάνο σε 45άρι της Philips [6060123] το 1971, η Λίτσα Σακελλαρίου στο LP «Άμα Λευτερωθή η Κρήτη/ Μάνος Χατζιδάκις + 5» [MINOS, 1971], η Ξανθίππη Καραθανάση σε ενορχήστρωση Γιώργου Μουζάκη(!) στο φερώνυμο LP της [Polydor 2421 021, 1972], o Πάνος Κόκκινος με τους Faces στο LP «Μάνος Χατζιδάκης για πάντα…» [Pan-Vox X33 SPV 10145, 1972], η Νάνα Μούσχουρη στο LP “Chante La Grece” [FR. Philips 6325 303, 1972?], η Μαρίνα σε 45άρι [Zodiac ZS 8255, 1972]… Πήξαμε στoυς… αντιστασιακούς. (Δεν ειρωνεύομαι τους καλλιτέχνες. Κανείς εξάλλου, τραγουδώντας το κομμάτι, δεν νομίζω να πίστευε πως έκανε αντίσταση).

Περαιτέρω, το 1973, το «Δεν ήταν νησί» το είπε η Μελίνα Μερκούρη στο άλμπουμ της “Si Melina... m'était contée” [FR. Polydor 2473 028] –θα το είχε περάσει κι εκείνη για… αντιστασιακό–, το Trio Belcanto στην Αμερική στο LP “Now” [Peters International DPI-500] εκεί όπου ακούγεται μαζί με τον «Παλιατζή», το «Πάμε για ύπνο Κατερίνα», το «Του άντρα του πολλά βαρύ» και άλλα άσματα της… νυχτερινής αντίστασης, ενώ την ίδια χρονιά (το 1973) το τραγούδι πέρασε το Αιγαίο, μεταφράστηκε στην τουρκική, και ως “Aman efem” [diskotur DT 5087] έγινε επιτυχία και στην γείτονα από την Füsun Önal. Μάλιστα, ο Λευτέρης Παπαδόπουλος στο πρώτο ιστορικό τεύχος του αντί (Μάιος 1972), στο κείμενό του Χατζιδάκις Θεοδωράκης και μετά; γράφει χαρακτηριστικώς (η έμφαση δική μου): «Μετά, ένα κοινό, που μπορεί να τραγουδάη τα τενεκεδένια τραγούδια που του προσφέρει η διαφήμιση των εταιριών, αλλά έχει μνήμη και γνώση: Σε εποχή θριάμβου της ‘Αγωνίας’, ανέσυρε από το παρελθόν τον ‘Μύθο’ και το ‘Άμα λευτερωθή η Κρήτη» του Χατζιδάκι και τα έκανε σουξέ. Κι ούτε για μια στιγμή έπαψε να αγκαλιάζη τα ερωτικά, έστω, αλλά ωραία τραγούδια των επιγόνων». Αυτή είναι η σωστή λέξη: «σουξέ». Να προσθέσω μόνον πως το «Δεν ήταν νησί» φιγουράρει, σε περίοπτη θέση, και σε διάφορες «πατριωτικές» ιστοσελίδες (ελπίζω πως αν οι κάτοχοί αυτών των σελίδων διαβάσουν από σπόντα το δισκορυχείον, και μάθουν ότι το έλεγαν κι οι Τούρκοι, να το βγάλουν…).

Αντιλαμβάνεστε λοιπόν πόσο γελοίο είναι το να υποστηρίζει κάποιος πως σ’ αυτό ακριβώς το τραγούδι είχε προσδοθεί, επί χούντας, αντιστασιακή χροιά. Το αντίθετο, ακριβώς, συνέβαινε. Η χούντα είχε προσδώσει σ’ αυτό ξεκάθαρο εθνικόφρον περιεχόμενο· το αντιμετώπιζε δηλαδή όπως αντιμετώπιζε το ’21 και το ’40 στις γνωστές ταινίες της περιόδου.

Η αλήθεια είναι πως το τραγούδι δεν έπεσε, πάντοτε, και στα καλύτερα χέρια. Έτσι, όταν ο Χατζιδάκις επέστρεψε από την Αμερική (το 1972) θα θελήσει να το ξαναηχογραφήσει (6 χρόνια μετά τη συνεργασία του με τον Ρωμανό). Υπάρχει, μάλιστα, κι ένα κείμενο (αναδημοσιεύεται και στην σχετικώς πρόσφατη έκδοση της Καθημερινής «Ο Κύκλος του C.N.S./ Καπετάν Μιχάλης/ Οι Γειτονιές του Φεγγαριού – με τη Φλέρυ Νταντωνάκη»), για το οποίον όμως δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς γράφτηκε (γιατί έχει κι αυτό τη σημασία του). Λέει ο Χατζιδάκις:

«Κατά τη διάρκεια της απουσίας μου στο εξωτερικό επί έξι χρόνια έγινε μια ασυνήθιστη και ανίερη τυμβωρυχία της μουσικής μου από τραγουδιστές κι εταιρίες που δεν απέβλεπαν στην ανακάλυψή της, αλλά στην εκμετάλλευσή της. Έτσι ‘άνθισε’ το ‘Δεν ήταν νησί’ από τον ΚΑΠΕΤΑΝ ΜΙΧΑΛΗ σε χυδαίες εκτελέσεις με τον ύποπτο για τους τότε καιρούς τίτλο ‘Άμα λευτερωθεί η Κρήτη’(…). Γι’ αυτό και για πολλούς άλλους λόγους μου γεννήθηκε η ανάγκη μιας νέας παρουσίασης του έργου μου ΚΑΠΕΤΑΝ ΜΙΧΑΛΗΣ, που, με τη Φλέρυ Νταντωνάκη τούτη τη φορά, βρίσκει την άξια τοποθέτησή του(…)».

Κατ’ αρχάς το «χυδαίες εκτελέσεις» το βρίσκω υπερβολικό, ως χαρακτηρισμό. Σίγουρα, δεν γεννιούνται κάθε μέρα φωνές όπως εκείνη του Γιώργου Ρωμανού, αλλά και την εκτέλεση του Πάνου Κόκκινου φερ’ ειπείν δεν θα μπορούσα να την πω, με τίποτα, «χυδαία». Επίσης, το τραγούδι μία μόνον αφορά (Λίτσα Σακελλαρίου) αναγράφηκε σε άλμπουμ ως «Άμα λευτερωθή η Κρήτη (Δεν ήταν νησί)» (και με τους δύο τίτλους, με τον δεύτερο μέσα σε παρένθεση). Όλες τις υπόλοιπες δισκογραφήθηκε ως «Δεν ήταν νησί». Άρα το ότι παρουσιαζόταν «με τον ύποπτο για τους τότε καιρούς τίτλο ‘Άμα λευτερωθεί η Κρήτη’», γενικώς δεν ευσταθεί. Αλλά και τι ακριβώς εννοούσε ο Χατζιδάκις όταν έλεγε «ύποπτο»; Πότε έγινε η συγκεκριμένη δήλωση; Κρίνοντας από τη φράση «τους τότε καιρούς» μάλλον λέει όσα λέει αρκετά χρόνια μετά την πτώση της χούντας. Και αφού βρισκόμασταν πλέον στην Μεταπολίτευση, γιατί δεν ανέλυσε ο Χατζιδάκις κάπως περισσότερο εκείνο το «ύποπτο». Γιατί να μην πει, δηλαδή, ξεκάθαρα πως κάποιοι (ποιοι;) «έσπρωξαν» το τραγούδι εκμεταλλευόμενοι την ανάγκη της χούντας για πατριωτικές χλαπάτσες; Ή μήπως το «ύποπτο» πήγαινε κάπου αλλού; Μήπως δηλαδή νόμιζε και ο Χατζιδάκις (όπως ο Λοΐζος, που εκινείτο, πάντως, από διαφορετική αφετηρία) πως το «Άμα λευτερωθή η Κρήτη» το τραγουδούσαν τίποτα κομμουνιστές και ξίνιζε η δική του αστική σούπα; Τέλος πάντων. Υπάρχουν όμως κι άλλα σκοτεινά σημεία…

Ενώ το τραγούδι δισκογραφήθηκε για πρώτη φορά το 1966, επανέρχεται στην επικαιρότητα κατά έναν περίεργο τρόπο όχι το 1967 ή το ’68, αλλά το 1971 και κυρίως το 1972 (μετά από 5-6 χρόνια δηλαδή)· υπενθυμίζω πως το Φθινόπωρο του 1972 ο Μάνος Χατζιδάκις επιστρέφει από την Αμερική στην Ελλάδα. Δεν είμαι σίγουρος αν αυτά τα δύο γεγονότα σχετίζονται μεταξύ τους (η επιτυχία του τραγουδιού από τη μια μεριά, με την επιστροφή του Χατζιδάκι από την άλλη), παρά ταύτα η αλήθεια είναι μία. Το τραγούδι πουλούσε. Ακουγόταν παντού, στο ραδιόφωνο και την τηλεόραση και κάποιοι, μέσω αυτού, έκαναν χρυσές δουλειές… Είναι, όμως, και το άλλο. Γιατί, ενώ ο Χατζιδάκις σπεύδει να ηχογραφήσει το «Δεν ήταν νησί» με το που πατάει σχεδόν το πόδι του στην Ελλάδα (πιθανώς τον Οκτώβριο του ’72), το τραγούδι, τελικώς, δεν κυκλοφορεί νωρίτερα από το 1975; Από την μία υπάρχει ένα είδος «βιασύνης» ίνα αποκατασταθεί η ουσία του «κακοποιημένου» άσματος, ενώ από την άλλη μένει αυτό στο συρτάρι για τρία χρόνια(!), κυκλοφορώντας μιαν εποχή που, έτσι κι αλλιώς, ήταν καταδικασμένο στην αφάνεια. (Ποιος Αριστερός θα τραγουδούσε στη Μεταπολίτευση το «Δεν ήταν νησί»; Εδώ, ούτε Δεξιός δεν τολμούσε…). Δεν είναι λίγο περίεργα όλ’ αυτά; Πιθανώς, όχι και τόσο…

η φωτογραφία προέρχεται από το πρόγραμμα

Το τραγούδι ηχογραφείται, λοιπόν, για δεύτερη φορά από τον Μάνο Χατζιδάκι και την Φλέρυ Νταντωνάκη σε μία πρώτη (και πρωτόλεια) εκτέλεση στη Νέα Υόρκη, το 1970. Περιλαμβάνεται δε στο άλμπουμ «Η Φλέρυ Νταντωνάκη στα ‘Λειτουργικά’ του Μάνου Χατζιδάκι», που πρωτοβγήκε από τον Σείριο/MBI [SMH.91005] το 1991. Ξαναηχογραφείται στην Αθήνα την 27/10/1972 ή τις 13-14/4/1973 και ξαναμπαίνει για πρώτη φορά επίσημα σε δίσκο, στη Μεταπολίτευση πια, στο άλμπουμ «Ο Καπετάν Μιχάλης και ο Κύκλος του C.N.S. με την Φλέρυ Νταντωνάκη και τον Σπύρο Σακκά» [Nότος 3902] που κυκλοφόρησε το 1975. Οπωσδήποτε η εκτέλεση της Νταντωνάκη είναι πολύ ωραία, αλλά, έχω τη γνώμη, πως η πρώτη εκδοχή με τον Γιώργο Ρωμανό είναι αξεπέραστη. Είναι εξάλλου και η ενορχήστρωση του Χατζιδάκι, με την εκτεταμένη χρήση του harpsichord (και ακόμη του λαούτου, της κιθάρας και της μαντόλας) που δίδει στον «Καπετάν Μιχάλη» έναν… psych-folk (λέμε τώρα) αέρα.

Φυσικά, το τραγούδι δεν ξεχάστηκε μέσα στα χρόνια. Στη δεκαετία του ’80 το απέδωσε η Μαρινέλλα, ενώ ψάχνοντας στο YouTube  ακούμε και πιο πρόσφατες εκτελέσεις του από τους Παναγιώτη Πετράκη, Νατάσα Μποφίλιου-Γιάννη Χαρούλη, Μανώλη Λιδάκη, Μαρία Φαραντούρη, Έλλη Πασπαλά, ακόμη και από την Βέρα Λάμπρου! Να και μια εκτέλεση η οποία, πέραν εκείνης του Ρωμανού, είναι η μόνη που όχι απλώς μπορώ να την αντέξω σήμερα, αλλά και να την απολαύσω στον μέγιστο βαθμό… Ο εντυπωσιακός Δημήτρης Χασούρος...