o Christopher King, o Μάκης Μηλάτος, ο κλαριντζής Κίτσος Χαρισιάδης, τα ηπειρώτικα δημοτικά εξ Αμερικής και άλλα διάφορα...

Χθες (5/12) διάβασα ένα κείμενο τού Μάκη Μηλάτου στο athensvoice.gr, που μου προξένησε κακή εντύπωση. Ο τίτλος του ήταν «Ο Jack White μας γνωρίζει τον Κίτσο Χαρισιάδη – Ελληνική τζαζ, έναν αιώνα πριν». (Ο White, των White Stripes, έχει την εταιρεία δίσκων Third Man Records, που κυκλοφορεί και ελληνικό παραδοσιακό υλικό). Αφήνω τον άστοχο τίτλο, αφού δεν περιμέναμε τον Jack White να μας γνωρίσει τον Χαρισιάδη (το ότι ο άσχετος με τέτοια θέματα Μηλάτος μπορεί να τον έμαθε χθες δεν σημαίνει κάτι ευρύτερο) και τον χαζό υπότιτλο (αν υπάρχει ελληνική τζαζ «έναν αιώνα πριν» αυτή δεν έχει ουδεμία σχέση με τον Χαρισιάδη) και πάω στα παραμέσα, που έχουν πολύ περισσότερο… ενδιαφέρον. Ξεκινάει και… τελειώνει ουσιαστικά ο Μηλάτος:

«Όποιος πιστεύει πως η αληθινή και σπουδαία τέχνη είναι αυτή που τα ραδιόφωνα, οι τηλεοράσεις και τα υπόλοιπα Μέσα διαλαλούν από το πρωί ως το βράδυ σαν πραμάτια που ξέμεινε απούλητη, είναι πολύ γελασμένος. Η ακριβή και σπουδαία τέχνη θέλει ψάξιμο, αναζήτηση και υπομονή. Είναι λίγη, είναι “ακριβή”, είναι κρυμμένη και δεν θέλει να φανερώνεται σε όσους πιστεύουν σε ό,τι τους σερβίρουν και σε ό,τι είναι εύκολα προσβάσιμο. Αν είχαμε μια στάλα αυτοεκτίμηση ως έθνος θα είχαμε εδώ και καιρό δοξάσει πολλά και πολλούς που έχουν μείνει στο σκοτάδι ή στο ημίφως κι αν αισθανόμασταν ένα τόσο δα χρέος προς τον νεότερο πολιτισμό μας θα τον είχαμε αναδείξει πραγματικά και θα του είχαμε δώσει τη διάσταση που του αναλογεί».

Δεν ξέρω αν κάνει αυτοκριτική ο Μηλάτος (καθότι για δεκαετίες τυγχάνει και ο ίδιος ραδιοφωνικός παραγωγός) ή αν τα χώνει γενικώς στη φάρα των ραδιοφωνατζήδων, όταν αναφέρεται στα ραδιόφωνα, όμως θα πρέπει κάποιος να του πει πως το κρατικό ραδιόφωνο (και η τηλεόραση), για δεκαετίες, στήριξε και στηρίζει την ελληνική μουσική παράδοση και με ερευνητικές εκπομπές και όχι απλώς διασκεδαστικές (όλοι θυμόμαστε τις σχετικές του Σίμωνος Καρά και της Δόμνας Σαμίου ή ακόμη-ακόμη και του μακαρίτη πια Γιώργου Παπαδάκη και άλλες πολλές), πως όλοι οι μεγάλοι καλλιτέχνες είναι αναγνωρισμένοι από τους ανθρώπους που αγαπούν και ασχολούνται με το χώρο και πως την παράδοση, γενικώς, την είχαν χεσμένη μόνο κάτι... ψευτοροκάδες, αμερικανόπληκτοι, που είχαν και έχουν συνεχείς εκπομπές σε κρατικά ή μη κανάλια και που περιμένουν τους… Αμερικάνους, για να τους μιλήσουν για τον Τάσο Χαλκιά, τον Κίτσο Χαρισιάδη, τον Νίκο Τζάρα, τον Γιαούζο ή τον Κώστα Καραγιάννη, μήπως και πάρουν μπροστά. 

Θα πρέπει, επίσης, να πει κάποιος του Μηλάτου πως η παράδοση δεν είναι κρυμμένη (κρυμμένη μπορεί να είναι μόνο για τους ανίδεους), ούτε είναι προνόμιο των εκλεκτών και των ψαγμένων. Η παράδοση είναι «πάντα εκεί», ανήκει σε όλους και όποιος θέλει την ψάχνει, την τιμά και ασχολείται μαζί της (είτε σαν ερευνητής, είτε σαν απλός ακροατής). Δεν ανέχομαι τις γενικότητες από ανθρώπους, μουσικογράφους ή ό,τι να ’ναι, που ξαφνικά (και μετά από αιώνες) πήραν κάτι χαμπάρι και αρχίζουν να μιλάνε με τουπέ… θεματοφύλακα (όταν για δεκαετίες, οι ίδιοι αυτοί, είχαν γραμμένα τα ηπειρώτικα δημοτικά π.χ. στα παλαιότερα των υποδημάτων τους). Αν είναι δυνατόν να μας δημιουργήσει «τύψεις», σε σχέση με την παράδοση, και ο Μάκης Μηλάτος τώρα!

Ο Μηλάτος ανήκει σ’ εκείνη την ομάδα των αδιάφορων συντακτών, promoters κ.λπ., που υπερθεματίζει ξαφνικά υπέρ της ελληνικής μουσικής παράδοσης, επειδή κάποιοι από την αλλοδαπή τού… σφύριξαν κάτι. Έτσι, και μέσα σ’ ένα πνεύμα δουλικής συμπεριφοράς σε σχέση με οτιδήποτε ελληνικό μάς έρχεται απ’ έξω, αρχίζουν κάποιοι (όχι όλοι) να προπαγανδίζουν συγκεκριμένες δράσεις, την έκδοση ενός βιβλίου π.χ. (κάθε βιβλίο και κάθε δίσκος, ανεξαρτήτως προέλευσης, θα είναι πάντα καλοδεχούμενος), όταν για χρόνια οι άνθρωποι αυτοί κατάπιναν τη γλώσσα τους για αντίστοιχες δράσεις από έλληνες φαν, θιασώτες, ερευνητές κ.λπ. Για να μην πω πως αν έβγαινε κάποιος Έλληνας και έλεγε αυτά που λέει, σήμερα, ο συμπαθής Christopher King για την ελληνική μουσική παράδοση (και τους Έλληνες) θα βρίσκονταν, σίγουρα,  ορισμένοι (απ’ αυτούς που σήμερα τον γλείφουν), οι οποίοι θα τον αποκαλούσαν (τον Έλληνα, που θα έλεγε τα αντίστοιχα)… ελληναρά, εθνικιστή, φασίστα και τα σχετικά! 

«Δεν υπάρχουν πιο γενναιόδωροι, δυνατοί και αισιόδοξοι άνθρωποι απ’ τους Έλληνες, ειδικά απ’ όσους ζουν στα χωριά κι ακόμα ειδικότερα απ’ τους Έλληνες της Ηπείρου.(…) Η Ελλάδα είναι ένα από τα πιο πλούσια έθνη, όσον αφορά στους πόρους, στους ανθρώπους, στην εξυπνάδα, στην ομορφιά, στον πολιτιστικό πλούτο, στη μουσική και στα τοπία. Όλοι οι υπόλοιποι απλά ζηλεύουν και περιμένουν να τους δουν να “πυροβολούν ο ένας τον άλλον”».

(από συνέντευξη τού Christopher King στο publishmagazine.gr την 18/2/2016).

O Αμερικανός Christopher King να πούμε πως έχει επιμεληθεί τα άλμπουμ “Beyond Rembetika: The Music and Dance of the Region of Epirus” [UK. JSP, 2012], “Five Days Married & Other Laments: Song and Dance from Nothern Greece, 1928-1958” [USA. Angry Mom Archives, 2013], “Alexis Zoumbas: A Lament for Epirus” [USA. Angry Mom Archives, 2014], “Why the Mountains are Black: Primeval Greek Village Music 1907-1960” [USA. Third Man Records, 2016] και “Kitsos Harisiadis: Lament In A Deep Style 1929-1931” [USA. Third Man Records, 2018], ενώ έχει κυκλοφορήσει και το βιβλίο Lament from Epirus: An Odyssey into Europe’s Oldest Surviving Folk Music [W. W. Norton & Company, May 29, 2018], που εσχάτως μεταφράστηκε και κυκλοφόρησε και στην Ελλάδα υπό τον τίτλο Ηπειρώτικο Μοιρολόι: Οδοιπορικό στην αρχαιότερη δημώδη ζωντανή μουσική της Ευρώπης [Δώμα, 2018].

Το βιβλίο δεν το έχω διαβάσει, αλλά από κάτι αποσπάσματα των αποσπασμάτων που έφτασαν στ’ αυτιά μου από το facebook του Αντώνη Ξαγά ψυλλιάζομαι πως, εδώ, κάτι δεν πάει καλά. Δεν είναι δυνατόν, δηλαδή, να γράφονται σήμερα τέτοια πράγματα. Γράφει ο Ξαγάς (συνοψίζοντας το θέμα του βιβλίου, ασκώντας την κριτική του): «η μουσική καταστράφηκε από την εμφάνιση της δισκογραφίας και της εμπορευματοποίησης, έκτοτε χάθηκε η αυθεντικότητα παντού, εκτός από ένα γαλατικό χωριό που αντιστέκεται στον ισοπεδωτικό εκμοντερνισμό, που δεν είναι γαλατικό, αλλά ηπειρώτικο» ή όπως γράφει ο ίδιος ο King «Ο Μακντέρμοτ (σ.σ. ένας ήρωας ταινίας που έχει μόλις αναφέρει) κι εγώ δεν μπλέκουμε σε ακαδημαϊκές διαμάχες: έχουμε μια μύχια γνώση κι επαφή με το φαινόμενο που αξιολογούμε, λόγω της ψυχαναγκαστικής μας αφοσίωσης σε αυτό».

Για να γράψω στον «τοίχο» του Ξαγά, όσον αφορά στη δική του κριτική, κάνοντας λίγο χιούμορ… «αν είναι έτσι, τότε κακώς τυπώνει σε βιβλίο όσα λέει, έπρεπε να τα γράψει σε πέτρες...».

Δεν χρειάζεται να πω πως είναι μετρημένες στα δάκτυλα του ενός χεριού οι περιπτώσεις να γράψει κάποιος ξένος ένα σοβαρό πόνημα για την ελληνική μουσική παράδοση (Samuel Baud - Bovy π.χ.) και πως δεν είναι το ίδιο το να μελετάει ένας Έλληνας ξένες κουλτούρες, με τους ξένους που μελετάνε την Ελληνική (επειδή πολλοί Έλληνες ξέρουν καλά αγγλικά και μπορούν να έχουν πρόσβαση στο πρωτογενές έντυπο υλικό – αν και δε φτάνει μόνον αυτό). Δεν ξέρω πόσο καλά ελληνικά μπορεί να ξέρει ο Christopher King θέλω να πω, αλλά από κάτι που διάβασα σε μια συνέντευξή του δείχνει πως δεν μπορείς να τον πάρεις και τόσο σοβαρά για ερευνητή:

«Φυσικά η έρευνα μου πήρε αρκετό χρόνο, αλλά ουσιαστικά αυτό που μου προσέφερε τις περισσότερες γνώσεις ήταν το γεγονός ότι ήμουν εκεί στην Ελλάδα πολλαπλές φορές. Για παράδειγμα, έμαθα περισσότερα περνώντας τέσσερις ώρες στο σπίτι μιας οικογένειας Σαρακατσάνων στην Βίτσα –στο σπίτι του Στράτου Χαρίση– παρά διαβάζοντας μερικά βιβλία με θέμα τους Σαρακατσάνους».

(topoikaitropoi.gr, 20/11/2016)

Δεν είναι δυνατόν, θέλω να πω, να υποτιμούνται οι σοβαρές γραπτές πηγές, μελέτες κ.λπ. του παρελθόντος και να υπερτιμάται ο σημερινός προφορικός λόγος (όποιος κι αν είναι αυτός και απ’ όπου κι αν προέρχεται).

Ο Christopher King είναι συλλέκτης, με άκρες στην Ελλάδα. Εννοώ πως την πλειονότητα των δίσκων με ελληνικά τραγούδια (που ανθολογεί στα LP/CD του) τούς βρήκε στην Αθήνα (κυρίως), μέσω ελλήνων συλλεκτών. Επ’ αυτού γράφει κάτι ο Μ.Ηulot στο lifo.gr (updated 8/10/2018):

«Γοητευμένος από τη μουσική της Ηπείρου (σ.σ. ο Christopher King), επικοινώνησε με τον Ηλία και τον Βασίλη Μπαρούνη, δύο αδέρφια από την Αθήνα που είχαν στην κατοχή τους μια εντυπωσιακή συλλογή δίσκων 78 στροφών ελληνικής παραδοσιακής μουσικής. Με αρκετό δισταγμό τού πούλησαν κάποιους για εκατοντάδες δολάρια τον καθένα. Όταν ο Βασίλης πέθανε, το 2011, ο Ηλίας πούλησε ολόκληρο το αρχείο της ηπειρώτικης μουσικής στον King, ο οποίος είχε στο μεταξύ καταφέρει να κερδίσει την εμπιστοσύνη του και να γίνει στενός φίλος του. Είδε ότι δεν θα μπορούσε να βρει πιο παθιασμένο άνθρωπο γι' αυτό το πολύτιμο αρχείο, που ήταν ολόκληρη πολιτιστική κληρονομιά».

Τον Ηλία Μπαρούνη τον ξέρω, έχουμε συναντηθεί κιόλας, αφού έχω αγοράσει δίσκους απ’ αυτόν (LP, όχι 78άρια), ενώ είναι και ευρύτερα γνωστός (ας το πω έτσι), αφού έχει χορέψει (ζεϊμπέκικο) κάμποσες φορές στις εκπομπές του Σπύρου Παπαδόπουλου, στην τηλεόραση («Στην Υγειά μας»), τις σχετικές με τα ρεμπέτικα.

Το ότι ο Μπαρούνης πήρε πολύ καλά λεφτά από τον King και του πούλησε τους δίσκους (78 στροφών), που έβγαλε αργότερα (ο King) σε LP και σε CD, αυτό δεν τον κάνει αυτομάτως και «μάγκα» (τον King). Θέλω να πω δηλαδή πως αν ο Μπαρούνης πουλούσε τους δίσκους του σε έλληνες ερευνητές (που σίγουρα θα ενδιαφέρονταν για το υλικό του) και που πιθανώς να αγόραζαν με λιγότερα λεφτά, ο King δεν θα είχε κυκλοφορήσει τίποτα απ’ αυτά που κυκλοφόρησε… και δεν θα τρώγαμε κι εμείς, τώρα, όλην αυτή τη χλαπάτσα περί του… Αμερικάνου που μας έμαθε τα ηπειρώτικα και τον Χαρισιάδη.

Θυμάμαι, σε μιαν ανύποπτη για όλα τούτα εποχή, ένα από τα πρώτα δισκορυχεία που είχα γράψει για το Jazz & Τζαζ, όταν έβγαλα στο φως ένα τελείως άγνωστο, τότε, ελληνικό άλμπουμ με κλαρίνα. Ήταν στο τεύχος #50 (Μάιος 1997). Το άλμπουμ λεγόταν «6 Κλαρίνα Που Άφησαν Εποχή στην Ελλάδα…», είχε βγει από την Venus [V-1029] το 1978 και περιλάμβανε εγγραφές θρυλικών κλαριντζήδων (Νικήτας, Κυριακάτης, Καρακώστας, Καραγιάννης, Κοντογιώργος, Τρομάρας). Στο δισκορυχείον είχα αντιγράψει όλο το κείμενο που υπήρχε στο οπισθόφυλλο, εκεί όπου μεταξύ άλλων διαβάζαμε:

«Πολλοί έχουν διαπρέψει παλιότερα στην τέχνη του κλαρίνου. Η φήμη, η προφορική παράδοση, η μνήμη μερικών υπερηλίκων που ζουν ακόμα, διέσωσαν ονόματα κλαριντζήδων που απόχτησαν μεγάλο όνομα για το ωραίο παίξιμό τους, όπως ο Ασλάνης, ο Τζάρας, ο Σουλεϋμάνης, ο Μέτος και ο Αμέτης, ο Αρίφης και ο Τζαμαλής, ο Φουσκομπούκας, ο Λαβίδας, ο Χαρισιάδης, ο Νικήτας, ο Καραγιάννης, ο Κυριακάτης, ο Σταμέλος, ο Γιαούζος, ο Καρακώστας και άλλοι».

Προσωπικά δεν το παίζω ερευνητής της παράδοσης, αλλά αυτό δε σημαίνει πως δεν έχω ακούσει υλικό και δεν έχω διαβάσει διάφορα σχετικά (ελληνικά) βιβλία για το θέμα γενικότερα, αλλά και για το ηπειρώτικο τραγούδι ειδικότερα. Θέλω να πω πως δεν περίμενα, όπως ο Μηλάτος, τον Christopher King για να μου μάθει τον Χαρισιάδη. Και το λέω τούτο, δίχως να υποτιμώ ούτε κατά το ελάχιστον τον δίσκο (LP/CD) που έβγαλε ο King με τα 78άρια του Μπαρούνη (ή και άλλων).

Στο βιβλίο του Αντρέα Χρονόπουλου «Θύμησες και Σημειώσεις ΤΑΣΟΥ ΧΑΛΚΙΑ» [Απόπειρα, 1985] ο Τάσος Χαλκιάς θυμάται τη γνωριμία του με τον Κίτσο Χαρισιάδη. Διαβάζουμε:

«(…) Έπαιζα. Έπαιζα. Έπαιζα. Πρέπει να έβγαζα καλούς ήχους από μικρός. Αυτό θα ήτανε σίγουρα. Τι άλλο θα έκανε άραγες τη μητέρα να ζητήσει από τον άφθαστο τότε στην τέχνη του μεγάλο κλαρινίστα Χαρισιάδη να με πάρει μαζί του για να μου διδάξει. 
Αυτός έτυχε μια μέρα να περάσει από το χωριό, για να πάει στην Αετόπετρα να παίξει σε ένα γάμο. Και είχε φτάσει στην Αετόπετρα, όταν το μάθαμε. Τον περίμενε όμως η μητέρα μου, γιατί άλλος δρόμος δεν υπήρχε για τον γυρισμό του παρά να περάσει από το σπίτι, για την επιστροφή του στη Βελτσίστα απ’ όπου καταγόταν. Έτσι τον συνάντησε η μητέρα μου και του ζήτησε να με πάρει για να με μάθει κλαρίνο.
Ο Χαρισιάδης δέχτηκε κι εγώ, αφού πρώτα φορτώθηκα είκοσι οκάδες καλαμπόκι, το πήγα στους μύλους, το άλεσα, από ’κει το ξαναφορτώθηκα και πήρα δρόμο για το χωριό του. Δυο με τρεις ώρες με τα πόδια. Με έπιασε συνάμα και μια βροχή. Ένας κατακλυσμός. Βροχή, που έκανε το αλεύρι πιο βαρύ. Ασήκωτο. Μικρός που ήμουνα τρόμαξα να τα βγάλω πέρα. Μέσα στη βροχή έχασα και τα παπούτσια μου από τα νερά, που τρέχανε αντίθετα τον δρόμο που πήγαινα για να φτάσω στο χωριό του Χαρισιάδη. Στην Βελτσίστα είχαμε συγγενείς, οι οποίοι με φιλέψανε φαΐ, κάθισα κοντά τους και στέγνωσα καλά, μου δώσανε και ρούχα και ύστερα με πήγανε στου Χαρισιάδη. Ήμουνα πια εκεί. Δεν υπήρχε κανένα εμπόδιο. Ακόμα και η τιμή ήτανε από τη μητέρα μου κανονισμένη, για να μου δείξει ο Χαρισιάδης την τέχνη τού κλαρίνου. Πεντακόσιες δραχμές το μήνα είχε συμφωνήσει η μητέρα μου.(…)
Ο Χαρισιάδης για πρώτη φορά κιόλας, αφού με έβαλε να καθίσω απέναντί του σε ένα σκαμνάκι, μου ζήτησε να πιάσω το κλαρίνο και να παίξω. Εγώ όμως ντρεπόμουν. Τι να έπαιζα; Αφού δεν ήξερα. Τότε, μπροστά του κατάλαβα ότι δεν ήξερα τίποτα. Μπροστά στους σπουδαίους καταλαβαίνεις πόσο είσαι στη δουλειά σου. Μπροστά σε τέτοιους τεχνίτες μπορείς να καταλάβεις για τον εαυτό σου. Τι κάνεις δηλαδή. Τι ξέρεις. Κι εγώ εκείνη τη στιγμή πίστεψα πως δεν ήξερα τίποτα. Μου έδωσε όμως θάρρος και μου ζήτησε να παίξω. Επέμενε αρκετά και τότες έπιασα το κλαρίνο και έπαιξα κάτι. Αυτό ήτανε όλο.
– Άκου παιδί μου, μου είπε, αφού τελείωσα. Εσύ παίζεις καλά. Έχω πολλούς μαθητές. Δε θα μπορέσω να σου δείξω».

Αν το βιβλίο του Τάσου Χαλκιά είναι γνωστό και ας πούμε σχετικά πρόσφατο (αν κι έχει ήδη 33 χρόνια στην ράχη του), για όποιον θέλει να το ψάξει σε σχέση με τα ηπειρώτικα δημοτικά τραγούδια υπάρχουν δεκάδες άλλα βιβλία με πληροφορίες και υλικό, που αξίζει να βρεθούν και να διαβαστούν. Να κάποια λίγα: 

α. Δημητρίου Β. Οικονομίδου: Τα Βορειοηπειρώτικα Δημοτικά Τραγούδια / Τα τραγούδια της ξενιτειάς [Αθήναι 1954] 

β. Φώτου Γιοφύλη: Τα Ηπειρώτικα Ήθη, Έθιμα και Τραγούδια  / Μελέτη ξανατυπωμένη από τη «Φιλολογική Πρωτοχρονιά» του 1958 [Αθήνα 1958] 

γ. Ηπειρώτικα Δημοτικά Τραγούδια / 1000-1958 [Πύρρος, Αθήναι 1959] 

δ. Δέσποινα Μαζαράκη (πρόλογος του Samuel Baud-Bovy): Τo λαϊκό κλαρίνο στην Ελλάδα [α έκδοση 1959, β έκδοση Κέδρος, 1984]  

ε. Σπύρου Γ. Μουσελίμη: Δημοτικά Τραγούδια της Ηπείρου (Περιφέρεια Σουλίου) [Ανάτυπο εκ της «Ηπειρωτικής Εστίας», Γιάννινα 1968] 

στ. Samuel Baud-Bovy (σημείωμα του Φοίβου Ανωγειανάκη): Δοκίμιο για το ελληνικό δημοτικό τραγούδι [Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα, Ναύπλιο 1984] 

ζ. Π. Αραβαντινός: Ηπειρώτικα Τραγούδια / Συλλογή Δημωδών Ασμάτων [Δαμιανός-Δωδώνη, 1996] 

η. G. Saunier: Ελληνικά Δημοτικά Τραγούδια / Τα μοιρολόγια [Νεφέλη, 1999]

Ο Christopher King εκτός από δίσκους ας ψάξει να βρει και τίποτα (ελληνικά) βιβλία να διαβάσει. Και κυρίως, ακόμη και αν τα ξέρει τα βιβλία και τα διαβάζει, να μην τα υποτιμά…