ΠΑΝΟΣ ΣΑΒΒΟΠΟΥΛΟΣ οι ρίζες των ρεμπέτικων

Οι Ρίζες των Ρεμπέτικων…, με υπότιτλο Τα παραδοσιακά ρεμπέτικα τραγούδια 1906-1931 είναι το δεύτερο βιβλίο του γνωστού τραγουδοποιού, θιασώτη και ερευνητή των ρεμπέτικων τραγουδιών Πάνου Σαββόπουλου. Το βιβλίο κυκλοφόρησε από την Οδό Πανός τον Νοέμβριο που μας πέρασε και είναι το δεύτερο πόνημα τού συγγραφέα Σαββόπουλου στις εκδόσεις του Γιώργου Χρονά. (Να υπενθυμίσω το πρώτο βιβλίο, το Περί της λέξεως «ρεμπέτικο» το ανάγνωσμα… και άλλα, από το 2006). Στο μεγαλύτερο μέρος αυτού του βιβλίου, στις 87 από τις 151 συνολικά σελίδες, ο Πάνος Σαββόπουλος καταπιάνεται με τις «ρίζες» των ρεμπέτικων, ενώ στις υπόλοιπες αναδημοσιεύονται άρθρα του (πάντα σε σχέση με το ρεμπέτικο), που είχαν δει το φως, για πρώτη φορά, στο περιοδικό Δίφωνο και στο Ε (Ελευθεροτυπία).

Ο Σαββόπουλος κάνει επιστημονική, αναλυτική δουλειά μελετητή. Το… όχημά του δεν είναι η θεωρία, αλλά τα ντοκουμέντα – τα τραγούδια, εννοούμε, από τους αυθεντικούς δίσκους 78 στροφών, μαζί με τις ετικέτες τους, και ακόμη έντυπο υλικό (βιβλία, παλαιά περιοδικά και εφημερίδες), όπως και ορισμένες προφορικές μαρτυρίες. Με βάση αυτά προχωράει, για να πει όσα θέλει να πει.

Κατ’ αρχάς κατανοούμε όλοι μας (κάτι που φαίνεται και από τον υπότιτλο του βιβλίου εξάλλου) πως το ψάξιμο, πέρα από απαιτητικό, είναι βαθύ και επίπονο – αν μιλάμε, δηλαδή, για τραγούδια που προϋπήρξαν του γνωστού σε όλους μας πειραιώτικου ρεμπέτικου (της δεκαετίας του ’30). Τραγούδια, που ηχογραφήθηκαν ανάμεσα στα χρόνια 1906-1931, και που αφορούν στα παραδοσιακά ρεμπέτικα με τα αδέσποτα στιχάκια. Διαβάζουμε:
«(…) Στα πρώτα-πρώτα ρεμπέτικα τραγούδια δεν υπάρχει συγκεκριμένος, δηλαδή επώνυμος (γνωστός σε μας) δημιουργός και γι’ αυτό συνήθως τα λένε “παραδοσιακά ρεμπέτικα” ή “ρεμπέτικα της ανώνυμης δημιουργίας”. Προτιμώ τον σαφέστερο και αμεσότερο όρο “παραδοσιακά ρεμπέτικα”. 

Τα τραγούδια αυτά τα γνωρίζουμε μόνο από τις ηχογραφήσεις τους οι οποίες έγιναν, με ελάχιστες εξαιρέσεις, από το 1906 έως το 1931, κυρίως όμως στη δεκαετία του ’20, στην Αμερική και στην Ελλάδα. Ποιος είναι ο ακριβής αριθμός αυτών των ηχογραφήσεων είναι εξαιρετικά δύσκολο να εκτιμηθεί, κυρίως γιατί θα πρέπει να καθοριστεί πρωτίστως τι θα λέμε “παραδοσιακό ρεμπέτικο”. Για λόγους λοιπόν απλούστευσης, αν θεωρήσουμε ότι “παραδοσιακά ρεμπέτικα” είναι τα άνευ επωνύμου δημιουργού τραγούδια, των οποίων τα στιχάκια μιλάνε για μάγκες, κουτσαβάκια, αλάνια κ.λπ., για χασίσια και τεκέδες, για μαχαιρώματα και φόνους, για εξουσία και φυλακές, για τυχερά παιχνίδια και παρανομία γενικότερα, ό,τι δηλαδή “ξεχωριστό” και “δικό” του ζούσε ο κόσμος της μαγκιάς, τότε οι ποικίλες ηχογραφήσεις τους στις 78 στροφές εκτιμώ ότι είναι τουλάχιστον 135 με 140.(…) Σημειωτέον ότι οι 135-140 ηχογραφήσεις αντιστοιχούν μόνο σε περίπου 75 διαφορετικά τραγούδια, αφού υπάρχουν επανηχογραφήσεις κάποιων διάσημων τραγουδιών απ’ αυτά.(…)».

Ο Σαββόπουλος, όμως, κάνει ακόμη μιαν «αφαίρεση», που δε βλάπτει τη γενικότητα (όπως θα λέγαμε και στα Μαθηματικά). Απ’ αυτά τα 135-140 τραγούδια, επιλέγει 44 ξεχωριστά, που καταγράφονται σε 95 διαφορετικές ηχογραφήσεις, αφού παρ’ όλες τις εμφανείς ομοιότητες (στις διάφορες εκδοχές) υπάρχουν και (στιχουργικές) διαφορές. 

Αυτές οι 95 ηχογραφήσεις λοιπόν καταλογογραφούνται σ’ έναν πίνακα (1ος κατάλογος), με στήλες που αφορούν σε τίτλο τραγουδιού, ερμηνευτή, χρονιά ηχογράφησης, τόπο ηχογράφησης, ρυθμό και πλοκή στίχων. Σ’ αυτή την τελευταία στήλη, που είναι πολύ σημαντική για την εξέλιξη της ιστορίας μας, ο Σαββόπουλος χρησιμοποιεί κάποιους κωδικούς, προκειμένου να περιγράψει την προέλευση των αδέσποτων στίχων (στα παραδοσιακά ρεμπέτικα). 

Διαβάζεις, δηλαδή, δίπλα στο τραγούδι «Το χασίσι» (για παράδειγμα), τον ερμηνευτή του (Γ. Βιδάλης), το έτος εγγραφής (1924), τον τόπο (Ελλάδα), το ρυθμό (ζεϊμπέκικο) και τους κωδικούς… 3Ρ-Θ + 3Χ2Ρ-Θ. Τι σημαίνουν αυτά τα γράμματα και οι αριθμοί; Πως το συγκεκριμένο τραγούδι διαθέτει 3 Ρεμπέτικα παραδοσιακά στιχάκια με συγκεκριμένη Θεματολογία, συν 3 διπλά (3Χ2) Ρεμπέτικα παραδοσιακά στιχάκια με συγκεκριμένη Θεματολογία. Άλλο παράδειγμα. Το τραγούδι «Δυο ψαράκια μελανούρια», που το είπε η Κα Κούλα το 1919, ηχογραφήθηκε στην Αμερική, είναι ζεϊμπέκικο, ενώ η πλοκή των στίχων του είναι 1Α + 1Ρ + 2Ρ-Θ (δηλαδή το τραγούδι έχει 1 στιχάκι που προέρχεται από την Αστική λαϊκή παράδοση, 1 στιχάκι της μαγκιάς, της Ρεμπέτικης παράδοσης δηλαδή και 2 στιχάκια της Ρεμπέτικης παράδοσης με συγκεκριμένη Θεματολογία). 

Μελετώντας προσεκτικά αυτόν τον πίνακα ο αναγνώστης μπορεί να αντιληφθεί τι ακριβώς «παίχτηκε» με τα λόγια αυτών των πρώτων ρεμπέτικων (των παραδοσιακών), πώς δηλαδή συνέβησαν όλες αυτές οι συρραφές, οι οποίες θα επηρέαζαν φυσικά και το κλασικό, πια, ρεμπέτικο, της δεκαετίας του ’30.

Από ’κει και κάτω ο συγγραφέας εστιάζει σε επιμέρους φράσεις κλειδιά των παραδοσιακών ρεμπέτικων, που εμφανίστηκαν σε πολλαπλά τραγούδια, γράφει για τα αδέσποτα στιχάκια της μαγκιάς σε κείμενα διαφόρων (λογοτεχνών κ.λπ,), αναφέρεται ακόμη στις κοινές, σε ορισμένες περιπτώσεις, μελωδίες των παραδοσιακών ρεμπέτικων (με τα αδέσποτα, πάντα, στιχάκια), με τις πληροφορίες να πέφτουν με καταιγιστικό ρυθμό (απολαυστικές γι’ αυτούς που είναι βαθιά χωμένοι ή θέλουν να μπούνε, βαθιά, στο αντικείμενο), ενώ εξετάζονται και ρεμπέτικα της δεκαετίας του ’30, επώνυμων πια δημιουργών, που επηρεάστηκαν, στιχουργικά ή και μελωδικά από τα παραδοσιακά ρεμπέτικα.

Ο 2ος κατάλογος, που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας, για να συνοψίσει την έρευνά του, αφορά στα παραδοσιακά ρεμπέτικα με στιχάκια που είχαν, όμως, συγκεκριμένη θεματολογία (δεν αποτελούνταν δηλαδή από αδέσποτες συρραφές), για να ακολουθήσει ένας 3ος κατάλογος με αστικά-λαϊκά τραγούδια, που αποτελούνταν, και αυτά, από αδέσποτα στιχάκια.

Πολύ ενδιαφέρον έχουν φυσικά και το στοιχεία για τη μαγκιά, που παραθέτει ο Πάνος Σαββόπουλος, σε Σμύρνη, Πόλη, Πειραιά-Αθήνα, διαβάζοντας ξεχασμένα και σπάνια βιβλία, κυρίως ιδιωτικών εκδόσεων (με πλούσιο λαογραφικό υλικό), για να καταλήξει σιγά-σιγά στο τελικό συμπέρασμά του.

«Τα παραδοσιακά ρεμπέτικα με τα αδέσποτα στιχάκια είναι τα πρώτα τραγούδια της μαγκιάς και ο “σπόρος” για τα κατοπινά ρεμπέτικα με επώνυμους, πια, δημιουργούς».

Και κάτι ακόμη πριν περάσουμε στο δεύτερο μέρος του βιβλίου με τα υπόλοιπα κείμενα.

Ο Πάνος Σαββόπουλος δεν είναι κάποιος κουλτουριάρης ακαδημαϊκός, που θα δει το θέμα του θεωρητικά και αφ’ υψηλού, αφού και ως μηχανικός (όπως είναι) ενδιαφέρεται περισσότερο για το πρόδηλο-υπαρκτό και για το εφαρμόσιμο. Αυτή την αμεσότητα στην αφήγησή του την επιτυγχάνει μέσω της γλώσσας, που χρησιμοποιεί – την οποίαν θα χαρακτήριζα ως «προκλητική» (ακόμη και για ένα βιβλίο τέτοιου τύπου). Και αυτό είναι μια άλλου τύπου… μαγκιά! Είναι η σιγουριά εκείνου που ψάχνει και ξέρει πώς πρέπει να εκφραστεί, προκειμένου οι περιγραφόμενες καταστάσεις να μην στερούνται μιας αυθόρμητης λαϊκότητας, που, σε κάθε περίπτωση, συνάδει και με το αντικείμενο (της μελέτης).

Ο γραπτός λόγος του Σαββόπουλου είναι… προφορικός, παρεΐστικος, γεμάτος με ποικίλα φατικά στοιχεία (ο συγγραφέας υπογραμμίζει στο βιβλίο του –έχετε δει πολλές φορές σε βιβλίο να υπογραμμίζουν;– ζητώντας συγγνώμη για την υπογράμμιση!), τα «χώνει» σε διαφόρους με περιπαικτικό ύφος, π.χ. στον ακαδημαϊκό Σπύρο Μελά (δεν διαφωνώ – αλλά ο Μελάς, μόνο και μόνο για το Πεγυότλ του περνάει στο πάνθεον των στυλιστών της λογοτεχνίας μας), χρησιμοποιεί εκφράσεις και αποφθέγματα μ’ έναν τρόπο διαβρωτικό («Δε με φαίνεται… Οι πλούσιοι είναι σφιχτοί…»), ειρωνεύεται πρόσωπα ή καταστάσεις με γούστο και ουσία, πιάνει… κουβέντα με τον αναγνώστη του, απαντώντας στις απορίες του και άλλα τέτοια… περίεργα, που μπολιάζουν την αφήγησή του με μιαν «ιδιοτροπία».

Η αφήγηση για τις ρίζες των ρεμπέτικων συμπληρώνεται, βεβαίως, μ’ ένα ψηφιακό CD, στο οποίο ακούγονται 41 παραδοσιακά ρεμπέτικα (συν ένα blues), ενώ είναι καταγραμμένοι και στίχοι από 160 τραγούδια. Αν, τώρα, νομίζει κάποιος πως το να καταγραφούν στίχοι από τραγούδια της συγκεκριμένης εποχής είναι κάτι το απλό και εύκολο, τότε μάλλον είναι πολύ γελασμένος.

Τα υπόλοιπα κεφάλαια του βιβλίου, που συμπληρώνουν την έκδοση είναι αυτά που φαίνονται και στο εξώφυλλο.

Κομπολόγια και μπεγλέρια στα ρεμπέτικα, Τα μαχαίρια της μαγκιάς, Το «πέντε» στα ρεμπέτικα («Πέντε μάγγες του Περαία»…), Σωτήρης Γαβαλάς ή Μεμέτης, Αντώνης Καλυβόπουλος. 

Τα κείμενα αυτά, εκτός από το τελευταίο για τον Καλυβόπουλο (τον ερμηνευτή του Γιοβάν Τσαούς) τα θυμάμαι από τις πρώτες εμφανίσεις τους στον Τύπο και είναι όλα αξιόλογα. Μάλιστα, έχω την εντύπωση, για να μην πω τη βεβαιότητα, πως, εδώ, συνοδεύονται από ακόμη πιο πλούσιο φωτογραφικό υλικό. Ειδικώς εκείνο για τον Καλυβόπουλο είναι εντυπωσιακό και πολύ ωραία τυπωμένο. Γενικώς, όλα τα τυπώματα είναι έξοχα – όταν, μάλιστα, αναφερόμαστε σε υλικό 90 και 100 χρόνων παλαιό.

Οι ρίζες των ρεμπέτικων… είναι ένα τελείως διαφορετικό και απείρως ενδιαφέρον βιβλίο, γραμμένο με άπλετο fun από έναν διακεκριμένο fan του είδους.

Επαφή: www.odospanos-cigaret.gr, τηλ. 210 3616782