DEMETRIO STRATOS 40 χρόνια από τον θάνατο του μεγαλύτερου avant-garde τραγουδιστή του 20ου αιώνα

Ποιος είναι αυτός ο ελληνικής καταγωγής μουσικός, που γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου και καθόρισε τόσο πολύ με το έργο του, στην Ιταλία πια της δεκαετίας του ’70, τα όρια της ανθρώπινης φωνής;
Παρότι έχουν γραφτεί λίγα κείμενα στην Ελλάδα, από τον πρόωρο θάνατό του και μετά, και παρά το γεγονός πως στην εποχή του διαδικτύου πολλά από εκείνα που κατόρθωσε ο ίδιος να πράξει στη σύντομη ζωή του είναι πλέον στη διάθεση των πάντων, ο Demetrio Stratos θα λέγαμε πως εξακολουθεί να παραμένει μια τρανή «περίπτωση» προς εξερεύνηση για έναν απλό, απλούστατο λόγο. Όσα μπόρεσε να πετύχει με τις εργασίες και τις ερευνητικές προσπάθειές του, πάντα προς την κατεύθυνση τιθάσευσης της ανθρώπινης φωνής, παραμένουν εν πολλοίς αξεπέραστα. Και αυτό το «αξεπέραστο» είναι η κρίσιμη λέξη, προκειμένου o σημερινός μουσικόφιλος και ερευνητής να προχωρήσει στο επόμενο βήμα…

Γεννημένος στην Αλεξάνδρεια το 1945 ως Ευστράτιος Δημητρίου, ο νεαρός Demetrio Stratos σπουδάζει αρχικά πιάνο και παίζει φυσαρμόνικα, αλλά βασικά γίνεται μέτοχος της μουσικής πανσπερμίας της Ανατολής (ελληνικά, αραβικά και ευρωπαϊκά τραγούδια, βυζαντινή μουσική, οι ήχοι του ροκ εν ρολ, που κατέφθαναν στην Αίγυπτο), ένα γεγονός που θα καθορίσει σε μεγάλο βαθμό τη μετέπειτα καλλιτεχνική οντότητά του.
Στην Ιταλία από τα 17 χρόνια του (1962), για να σπουδάσει Αρχιτεκτονική στο Πολυτεχνείο του Μιλάνου, ο Demetrio Stratos πολύ γρήγορα θα αντιληφθεί πως η μουσική θα είναι εκείνη που θα ορίσει όλες τις παραμέτρους της ζωής του, καθώς αρχίζει σταδιακά να αφοσιώνεται σ’ αυτή.
Βρισκόμαστε στη μεγάλη ακμή της ιταλικής ποπ, στα μέσα της δεκαετίας του ’60, όταν ο Demetrio Stratos θα μπει, ως πιανίστας-οργανίστας, σ’ ένα από τα καλά συγκροτήματα της εποχής, τους Ribelli, συνοδεύοντας (όλοι μαζί) ένα «αστέρι» εκείνων των χρόνων, τον Adriano Celentano. Και ήταν 1966, όταν ο Demetrio θα τραγουδήσει για πρώτη φορά σε δίσκο, πάντα δίπλα στον ιταλό σταρ.
Η ιστορία με τους Ribelli (και χωρίς τον Celentano από ένα σημείο και μετά) θα τραβήξει μέχρι το 1969, με τον Demetrio να φανερώνει στοιχεία μεγάλου ερμηνευτή (μπορούσε να αποδίδει με πάθος τρυφερές ηλεκτρικές μπαλάντες, αλλά και πιο δυναμικά άσματα), δίχως κάτι να προμηνύει εκείνο που θα επακολουθούσε. Μεγάλη επιτυχία της εποχής το “Pugni chiusi” και ανεπανάληπτες οι εκτελέσεις του Demetrio σε τραγούδια όπως το “Delilah” (“La nostra favola”).
Το 1970 είναι μια καθοριστική χρονιά για τον Demetrio Stratos. Γεννιέται η κόρη του Αναστασία, ενώ παράλληλα κάνουν την εμφάνισή τους οι πρώτες ανησυχίες του σε σχέση με το τι είναι η φωνή και, βασικά, με το τι είναι εκείνο που συνδέει τον έναρθρο λόγο με την άναρθρη φωνητική επικοινωνία των βρεφών.
Συγχρόνως είναι και η εποχή των progressive rock συγκροτημάτων και κάπως έτσι δημιουργούνται οι Area - International POPular Group το 1972 από τον Demetrio και μερικούς ακόμη φίλους του. Λέμε για τον ντράμερ Giulio Capiozzo, τον σαξοφωνίστα Eddie Busnello, τον πιανίστα Leandro Gaetano, τον κιθαρίστα Johnny Lambizzi (είχε ήδη παίξει σε τρία κορυφαία ελληνικά γκρουπ, στον Εξαδάκτυλο, τα Μπουρμπούλια και τους Socrates Drank the Conium!) που αντικαθίσταται γρήγορα όμως από τον Paolo Tofani, τον μπασίστα Patrick Djivas (αργότερα θα αντικατασταθεί κι αυτός από τον Ares Tavolazzi) και τον κιμπορντίστα Patrizio Fariselli.
Οι Area ήταν μια μπάντα που έπαιξε πολύ μεγάλο ρόλο, ηγετικό θα λέγαμε (σε δισκογραφία και συναυλίες) στην Ιταλία της δεκαετίας του ’70. Εκεί, με τους Area, κι έχοντας δίπλα του τον παραγωγό Gianni Sassi (της δισκογραφικής εταιρείας Cramp Records), ο Demetrio Stratos, αρχίζει να βάζει σε κεντρικό πλάνο τη φωνή του. Και είναι οι δίσκοι του με τους Area “Arbeit Macht Frei” (1973), “Caution Radiation Area” (1974), “Crac!” (1975), “Are(A)zione” (1975), “Maledetti” (1976) και “Gli Dei Se Ne Vanno, Gli Arrabbiati Restano!” (1978), που γράφουν έκτοτε ιστορία.
Μέσα σ’ αυτά τα άλμπουμ ο Demetrio Stratos είχε την ευκαιρία να συνδέσει όλα εκείνα που τον ενδιέφεραν σ’ ένα σώμα. Κατ’ αρχάς τις έρευνές του για τη φωνή (στο “Gli Dei Se Ne Vanno…” για παράδειγμα τον ακούμε να αποδίδει τριφωνίες!), τις αγωνίες του για τα κοινωνικά ζητήματα της εποχής, έτσι όπως τα αντιλαμβανόταν τότε το μεγαλύτερο τμήμα της (ιταλικής) αριστεράς (όχι τυχαίως κάθε live των Area τελείωνε με την εκτέλεση της Διεθνούς) και βεβαίως τις μουσικές στοχεύσεις του, που πήγαιναν παράλληλα και με τις φωνητικές έρευνές του – ξεχωριστό κεφάλαιο εδώ (μαζί με τις επεκτάσεις του σε ποικίλες μουσικές κουλτούρες, αραβικές, ασιατικές, αμερικάνικες κ.λπ.) κατέχει και η ελληνική γλώσσα και παράδοση με το “Cometa Rossa” (Άνοιξε χείλι μου άνοιξε / γλυκά να τραγουδήσω), τα ηπειρώτικα μοιρολόγια, το παιδικό τραγουδάκι “O τζίτζιρας ο μίτζιρας”, τα νανουρίσματα…

Συγχρόνως, όμως, με τις απαιτήσεις ενός επιτυχημένου rock / fusion γκρουπ, όπως ήταν οι Area (συναυλίες ακόμη και στην Κούβα, δίσκοι, τηλεόραση κ.λπ.), ο Demetrio Stratos έχει σε κίνηση, από νωρίς, την προσωπική και πιο ριζοσπαστική παραγωγή του. 

Ήδη από το 1974 τραγουδά κάποια από τα Mesostics του John Cage (του πιο διάσημου αμερικανού συνθέτη της πρωτοπορίας), τα φωνητικά σύνολα λέξεων δηλαδή, στα οποία κάθε γράμμα αντιστοιχούσε σε διαφορετικό τυπογραφικό χαρακτήρα, ούτως ώστε να υποβάλλεται στον εκτελεστή ένας τρόπος ανάγνωσης-ερμηνείας, ενώ συνεργάζεται με visual artists (Gianni-Emilio Simonetti) και συνθέτες της avant-garde (Juan Hidalgo, Walter Marchetti).
Το 1976 ο Demetrio Stratos δίνει διαλέξεις, σχετικές πάντα με τις έρευνές του γύρω από τη φωνή, στο Ινστιτούτο Γλωσσολογίας τους Πανεπιστημίου της Πάντοβα, ενώ κυκλοφορεί και τον πρώτο προσωπικό μεγάλο δίσκο του (LP), που είχε τίτλο “Metrodora” (από το όνομα μιας φημισμένης ιατρού της πρώιμης βυζαντινής εποχής). Εδώ εντυπωσιάζουν οι διπλοφωνίες του. 

Ο Demetrio είναι ήδη ένα φωνητικό φαινόμενο, καθώς μέσα από τη μελέτη και την άσκηση έχει καταφέρει να ελέγχει πλήρως εισπνοή και εκπνοή, χειριζόμενος τον αέρα με τον δικό του ιδιόμορφο τρόπο (χρησιμοποιώντας ακόμη και μικροαντικείμενα μπροστά από το στόμα του, μεμβράνες ή κουκλάκια, ώστε να δημιουργεί συγκεκριμένες συμβολές).
Δύο χρόνια αργότερα (1978) το “Cantare La Voce” ακούγεται ακόμη πιο εντυπωσιακό, καθώς εδώ ο Stratos μπορεί να παράγει πλέον και να ηχογραφεί τριφωνίες, με τη φήμη του πια να επεκτείνεται και στην Αμερική, αφού ως προσκεκλημένος του John Cage μαγεύει τους πάντες, με τους φωνητικούς ακροβατισμούς του, στο Roundabout Theatre της Νέας Υόρκης.
Κι ενώ η καριέρα του εξελίσσεται με εντυπωσιακό τρόπο, με τον ίδιο να ξεφεύγει εντελώς απ’ οτιδήποτε του είχε παραδοθεί έως τότε γύρω από τη φωνή (καθώς είχε φθάσει να παράγει τετραφωνίες, με νέες εγγαστριμυθικές και άλλες αδιανόητες τεχνικές) φθάνουν τα κακά νέα…
Τον Απρίλιο του 1979 ο Demetrio Stratos διαγιγνώσκεται με απλαστική αναιμία. Η κατάσταση της υγείας του επιδεινώνεται ταχέως, ενώ μεταφέρεται στο Memorial Hospital της Νέας Υόρκης για θεραπεία. Οι φίλοι του, πίσω στην Ιταλία, ετοιμάζουν συναυλία συμπαράστασης για την 14η Ιουνίου, όμως μια μέρα νωρίτερα ο Demetrio θα φύγει από τη ζωή στα 34 χρόνια του. Παρά ταύτα η συναυλία δεν θα ματαιωθεί.
Πάνω από εκατό συνάδελφοί του (μέλη συγκροτημάτων κ.λπ.) και δεκάδες χιλιάδες θιασώτες της μουσικής του θα συγκεντρώνονταν εκείνη την καλοκαιρινή μέρα στην Arena Civica του Μιλάνου για το ύστατο χαίρε…
Το πρόωρο τέλος του Demetrio Stratos, μαζί με τα σπάνια και αξεπέραστα επιτεύγματά του, είναι εκείνα που χτίζουν, έκτοτε, τον ζωντανό θρύλο του.

Ο Demetrio Stratos, οι Ribelli και οι Area στην Ελλάδα – έξι χαρακτηριστικά tips, που έχουν τη σημασία τους

1. Τον Αύγουστο του 1967 κυκλοφορεί στην Ελλάδα, σε ελληνική εκτύπωση εννοούμε, το 45άρι των Ribelli με τα τραγούδια “Pugni chiusi / La follia (Friday on my mind)” σε ετικέτα Dischi Ricordi. Το “Pugni chiusi”, μεγάλη επιτυχία του ιταλικού γκρουπ, που ερμηνεύεται εντυπωσιακά από τον Demetrio Stratos, αποτελεί το μοναδικό κομμάτι με τη φωνή τού ελληνικής καταγωγής μουσικού, που τυπώθηκε ποτέ στη χώρα μας σε βινύλιο. Φυσικά, τότε, και για πολλά χρόνια αργότερα, κανείς δεν γνώριζε ποιος ακριβώς ήταν ο τραγουδιστής των Ribelli και ποιαν ακριβώς σχέση μπορεί να είχε με την Ελλάδα.

2. Ο πρώτος που έγραψε για τον Demetrio Stratos στην Ελλάδα, και μάλιστα λίγο πριν πεθάνει (ο Stratos), πρέπει να ήταν ο μουσικοκριτικός Γιώργος Λεωτσάκος στην εφημερίδα Πρωινή, της 8ης Μαρτίου 1979. (Η Πρωινή είχε διαδεχθεί την Πρωινή Ελευθεροτυπία, εφημερίδες του Τεγόπουλου αμφότερες). Το κείμενο του Λεωτσάκου επιγραφόταν «Δημήτρης Στράτος, ένας Κύπριος “ταχυδακτυλουργός” της φωνής! / Σταδιοδρομεί εντυπωσιακά στην Ιταλία». Βέβαια το πραγματικό ελληνικό όνομα του Stratos ήταν Ευστράτιος (Στράτος) Δημητρίου και όχι Δημήτρης Στράτος, αλλά αυτό μικρή σημασία είχε τότε…

3. Το 1980 κυκλοφορεί ως «δίσκος εισαγωγής» από την Ιταλία, στη φτηνή σειρά της PolyGram Successo το LP-συλλογή των Area “Area ’70”. Το άλμπουμ αυτό υπήρχε σε πολλά ελληνικά δισκοπωλεία (της Αθήνας και της επαρχίας) και ήταν το πρώτο που μπορούσε εύκολα να βρει κάποιος και ν’ ακούσει τη φωνή του Demetrio Stratos. Μάλιστα, ο Νικόλας Άσιμος το είχε αντιγράψει σε κασέτα και το πουλούσε έξω από το Πολυτεχνείο και αλλαχού, μαζί με άλλες κασέτες δικές του και των Frank Zappa, John Mayall, Amon Düül II κ.λπ.

4. Στη δεκαετία του ’80 κάποια ελάχιστα άρθρα εμφανίζονται σε περιοδικά σχετικά με τον Demetrio Stratos (Μουσική, συν και πλην…), βασικά με αφορμή το θάνατό του, που συντάραξε τότε την Ιταλία, αλλά η πιο ηχηρή παρέμβαση, η ηχηρότερη μέχρι τότε, γίνεται από το περιοδικό Jazz & Τζαζ στη δεκαετία του ’90 πια, με συνεχή κείμενα (#44 - Νοε./1996, #58 - Ιαν./1998, #61 - Απρ./1998, #63 - Ιουν./1998, #67 - Οκτ./1998) και με προσφορά CD (“The Real Jazz-Rock”) με ηχογραφήσεις του Demetrio Stratos και των Area από τα σέβεντις (Οκτώβριος 1998). Και ήταν τότε, όταν κάποιες χιλιάδες άνθρωποι άκουσαν, για πρώτη φορά, τη φωνή του Demetrio Stratos στη χώρα.

5. Οργανώνεται στο Bios, στην Πειραιώς, στο διάστημα 30 Νοεμβρίου-2 Δεκεμβρίου 2004 (από το Bios και το περιοδικό Jazz & Τζαζ), η Stratosphera II. Ένα αφιέρωμα στον Demetrio Stratos με προβολές, έκθεση φωτογραφικού υλικού και ντοκουμέντων, συναυλίες κ.λπ. Συμμετείχαν οι Φλώρος Φλωρίδης, Μπάμπης Παπαδόπουλος, Σαβίνα Γιαννάτου, Βασίλης Παπαβασιλείου, Joe Tornabene, Luca Brazi.

6. Οργανώνεται από την Εναλλακτική Σκηνή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, στο ΚΠΙΣΝ, στο διάστημα 7-9 Ιουνίου 2018, αφιέρωμα στον Demetrio Stratos («Στα όρια της φωνής»), με την καλλιτεχνική επιμέλεια της Θάλειας Ιστικοπούλου και του Claudio Chianura. Συμμετείχαν οι καλλιτέχνες και τα συγκροτήματα: Metrodora Ensemble, Joan La Barbara, Σάκης Παπαδημητρίου Τρίο, Cristina Zavalloni, Sidsel Endresen, Jan Bang.