BOB DYLAN ένα κείμενο που έρχεται και επανέρχεται σε σχέση με το πώς ο κορυφαίος αμερικανός τραγουδοποιός «πέρασε» στην ελληνική πραγματικότητα (εμπλουτισμένο και με νέα στοιχεία)

Η πρώτη φορά που αναφέρθηκε το όνομα του Bob Dylan στον ελληνικό Τύπο φαίνεται πως ήταν στην εφημερίδα H Αυγή (φύλλο της 12ης Ιουλίου 1964), σ’ ένα άρθρο με τίτλο «Μια συνείδηση που τραγουδά/ Μπομπ Ντάιλαν / ο νεαρός Αμερικανός τροβαδούρος τραγουδά τους καημούς των νέγρων» (τούτο αναφέρεται στο βιβλίο του Κώστα Κατσάπη Το «Πρόβλημα Νεολαία» στις εκδόσεις Απρόβλεπτες, το 2013). Από εκείνο το άρθρο στην Αυγή πιθανώς να έμαθε τον Dylan ο Διονύσης Σαββόπουλος (που τότε ήταν στην ΕΔΑ). Όπως είχε γράψει και ο ίδιος (ο Σαββόπουλος) στo free press LiFO (#183, 10 Δεκεμβρίου 2009): 
«Εκείνη την άνοιξη (σ.σ. ίσως επρόκειτο για το καλοκαίρι του ’64, εκτός αν έχει υπάρξει και προηγούμενη αναφορά στην εφημερίδα) ενόψει της πορείας Ειρήνης, διάβασα στην Αυγή ένα δίστηλο με τη φωτογραφία ενός νέου Αμερικανού τροβαδούρου. Τον παρουσίαζε σαν ένα τραγουδιστή της εργατικής τάξης. Αυτό μου κίνησε την περιέργεια και θυμάμαι ότι πήγα την άλλη μέρα στα καταστήματα δίσκων για να τον βρω, αλλά ήταν παντελώς άγνωστος».

Έτσι, ο Σαββόπουλος, πριν ακόμη εκδώσει το «Φορτηγό» [Lyra, Δεκέμβριος 1966], είχε ήδη σκύψει στην τραγουδοποιία του Αμερικανού. Υπαινιγμοί από το «It ain’t me babe» υπάρχουν στο «Βιετνάμ γιε-γιε», ενώ και στο οπισθόφυλλο του δίσκου διαβάζουμε… «αυτά που θ’ ακούσετε εδώ μέσα, δεν είναι ακριβώς τραγούδια, είναι μάλλον μια σειρά ασκήσεις φυσικής αναπνοής»… φράση δανεισμένη από μία αντίστοιχη που υπήρχε στο οπισθόφυλλο του LP «Highway 61 Revisited» (του Bob Dylan) που είχε κυκλοφορήσει τον Αύγουστο του ’65 («the songs on this specific record are not so much songs but rather exercises in tonal breath control»).

Ίσως πιο πριν από τον Σαββόπουλο –και σίγουρα πριν από εκείνον στην δισκογραφία– να έσκυψε πάνω στα τραγούδια του Bob Dylan η Μαριάννα Τόλη, η οποία το 1967 κυκλοφορεί ένα EP στη Zodiac του Αλέξανδρου Πατσιφά, στο οποίο διασκεύαζε τέσσερα αμερικανικά folk τραγούδια. Το «He was a friend of mine» ήταν παραδοσιακό, το οποίο η Marianna (έτσι υπέγραφε εκείνο το EP) το απέδιδε στηριγμένη στην ενοργάνωση / διασκευή του Dylan («arr. by Bob Dylan» διαβάζουμε στο δισκάκι της), αν και το τραγούδι πρέπει να το είχε ακούσει από τον Dave Van Ronk (υπάρχει στο LP του «Folksinger» του 1963).

Επίσης η Ευγενία Συριώτη ήταν από τις πρώτες / πρώτους που τραγούδησαν σε live Bob Dylan στην Ελλάδα, καθώς μετά τα μέσα της δεκαετίας του ’60 θα ξεκινήσει μια σειρά κονσέρτων κάνοντας γνωστά στο ελληνικό κοινό τραγούδια όχι μόνο του κορυφαίου τροβαδούρου, αλλά και των Tom Paxton, Malvina Reynolds, Simon and Garfunkel, Leonard Cohen κ.ά. Σ’ εκείνα τα live πολύ συχνά την συνόδευαν διάφοροι rockers της εποχής όπως ο κιθαρίστας Γιάννης Ψιμόπουλος (Blue Birds), ο πιανίστας Ντίνος Παπαβασιλείου (Idols), ο μπασίστας Λεωνίδας Λουλούδης (Blue Birds), ο ντράμερ Johnny Carr (Zoo) κ.ά. Να μια ανακοίνωση της εφημερίδας Μακεδονία (φύλλο της 13 Μαΐου 1969):

«Την Πέμπτην 8:30 μ.μ. εις την αίθουσα του βρετανικού συμβουλίου, Βασιλέως Κωνσταντίνου 13, θα δοθή ρεσιτάλ τραγουδιού της Ευγενίας Συριώτη την οποίαν θα συνοδεύση με κλασσικήν κιθάραν ο Βασ. Τενίδης. Το πρόγραμμα περιλαμβάνει τραγούδια απ’ όλον τον κόσμο και ανά δύο των Μπητλς και του Μπομπ Ντάυλαν. Δελτία ελευθέρας εισόδου από το βρετανικόν συμβούλιον κατά τας ώρας 8:30 π.μ.-1:30 μ.μ.».
Εκείνη την εποχή, στα μέσα της δεκαετίας του ’60, το όνομα του Bob Dylan (στην αρχή, πολλοί, τον έγραφαν Ντάυλαν, όπως ήδη θα έχετε διαπιστώσει) αρχίζει να γίνεται σιγά-σιγά όλο και πιο γνωστό, αφού κάποια σχετικά πρωτόλεια κείμενα κάνουν την εμφάνισή τους ακόμη και σε… αστικές εφημερίδες.

Για παράδειγμα στην Ελευθερία (φύλλο της 8 Φεβρουαρίου 1966) διαβάζουμε μεταφρασμένο από τα γαλλικά κείμενο υπό τον τίτλο «Τροβαδούροι της Ανταρσίας / Όταν η κιθάρα γίνεται όπλο αγώνος / Μια σχολή τραγουδιστών-μουσικών που ενδιαφέρεται για πολιτικά και κοινωνικά προβλήματα». Εκεί αναφέρονται τα ονόματα των Wolf Biermann (Ανατολική Γερμανία), Raimon (Ισπανία), Jean Ferrat (Γαλλία), Joan Beaz και Bob Dylan, δηλαδή Μπόμπ Ντάυλαν (ΗΠΑ), ενώ δημοσιεύεται και φωτογραφία του Dylan.

Φυσικά και τα μουσικά περιοδικά της εποχής έγραφαν για τον Bob Dylan, όπως οι Μοντέρνοι Ρυθμοί για παράδειγμα. Στο τεύχος 32 (23 Ιουνίου 1965) ο Χρήστος Λεβέντης πληροφορούσε τους αναγνώστες του πως… «Ρόμπερτ Ζίμμερμαν, αυτό είναι το αληθινό όνομα του Μπομπ Ντάυλαν. Το ψευδώνυμό του το πήρε από τον ουαλλό ποιητή Ντάυλαν Τόμας που θαυμάζει και που τον έχει επηρεάσει τόσο όσο και ο Γούντυ Γκάθρι. Μιλώντας για τον Ντάυλαν αναφέρω ότι σ’ αυτόν οφείλεται η σύνθεσις ‘Μίστερ τάμπουριν μαν’ των Μπέρντς», ενώ στο τεύχος 35 (4 Αυγούστου 1965) ο Λευτέρης Κογκαλίδης σημείωνε πως «για μία εμφάνιση στην Σάντα Μόνικα ο Μπόμπ Ντύλαν (σ.σ. εδώ πλέον προφέρεται-γράφεται σωστά) έλαβε 300.000 δραχμές», ένα τεράστιο ποσό για τα δεδομένα της εποχής, για να έχουμε και μιαν εικόνα.

Το σημαντικότερο φοιτητικό περιοδικό (της Αριστεράς φυσικά), που κυκλοφόρησε ποτέ στη χώρα ήταν η προδικτατορική Πανσπουδαστική. Στο τεύχος #50 (Φεβρουάριος 1966) υπάρχει δισέλιδο άρθρο υπό τον τίτλο «μια νέα σελίδα στην Ιστορία της Αμερικής / Τη γράφουν φοιτητές και λαϊκοί τραγουδιστές / ΤΡΑΓΟΥΔΙ ένα καινούριο όπλο / μα ποιος είσθε MISTER BOB DYLAN?» γραμμένο από τον Ηλία Καρρά (ψευδώνυμο του 19χρονου τότε Ηλία Νικολακόπουλου, του γνωστού εκλογολόγου) και διανθισμένο με φωτογραφίες των Joan Baez, Bob Dylan, Peter Paul and Mary και Pete Seeger. Διαβάζουμε σχετικά:

«Το τραγούδι είναι πάντα όπλο στα χέρια ενός λαού που προσπαθεί να γνωρίσει τον εαυτό του συνειδητοποιώντας τη δύναμή του. Γι’ αυτό σε μια εποχή όπου οι διανοούμενοι, οι φοιτητές και οι εργάτες αδελφωμένοι ξαναβάζουν από την αρχή όλα τα κοινωνικά προβλήματα, είναι φυσικό το τραγούδι να χρησιμοποιείται σαν αποτελεσματικό εκφραστικό μέσο αυτής της προσπάθειας. 
Έτσι βλέπουμε να αναπτύσσεται ένα νέο κύμα συνθετών και τραγουδιστών, που μέσα από τα τραγούδια τους ζητάνε να εκφράσουν την αντίθεσή τους προς ένα κόσμο που φεύγει και την πίστη τους σ’ έναν κόσμο που έρχεται. Όπως οι λαϊκοί τραγουδιστές στις ΗΠΑ (Dylan, Baez κ.ά.), ο Donovan στην Αγγλία, ο Perry Friedman στη Δυτική Γερμανία (σ.σ. ήταν Καναδός, είχε μετακομίσει στη Ανατολική Γερμανία το 1959, αλλά έβγαζε δίσκους και στις δύο Γερμανίες), ο Διονύσης Σαββόπουλος, η Μαρία Φαραντούρη, ο Νότης Μαυρουδής κ.ά. στην Ελλάδα, και τόσοι άλλοι άγνωστοί μας σε διάφορες χώρες, γιατί κανένα μέσο μαζικής προβολής δεν θέλησε ποτέ να τους κάνει γνωστούς.(...)

27 Νοεμβρίου (σ.σ. 1965, αναφορά στη μεγάλη αντιπολεμική διαδήλωση στην Washington D.C.): δεκάδες χιλιάδες αμερικανών διαδηλωτών στην Ουάσιγκτον για την ειρήνη στο Βιετνάμ. Καθηγητές πανεπιστημίων, φοιτητές, εργάτες, λογοτέχνες, καλλιτέχνες και νέοι τραγουδιστές με κιθάρες, που την ύπαρξη και την σπουδαιότητά τους μόλις τώρα αρχίζουμε να αισθανόμαστε. Τους μισούν, τους σαρκάζουν για τα μακριά τους μαλλιά, τους κατηγορούν ότι είναι μολυσμένοι. Τους ονομάζουν beatniks (περιφρονητικά), peaceniks (πολύ περιφρονητικά) και vietniks (πάρα πολύ περιφρονητικά). Παρ’ όλα αυτά ο αριθμός τους καθημερινά αυξάνει. Συχνά αυτοσχεδιάζουν κείμενα ειρωνικά, κατακρίνοντας τον πόλεμο, τον ρατσισμό, την ελεύθερη επιχείρηση και την ατομική βόμβα. Αρχηγός τους είναι ο Μπομπ Ντύλαν (23 χρονών) το αγόρι που κατέκτησε σε δυο βδομάδες την Αγγλία των Μπητλς και των Ρόλλιγκ Στόουνς, τραγουδώντας μέσα στο επιβλητικό Άλμπερτ Χωλ του Λονδίνου την μπαλάντα του “Οι καιροί αλλάζουν”.(...)».

Ο Bob Dylan επηρεάζοντας τους Beatles, ήδη από την εποχή του «I’m a loser» (Δεκέμβριος ’64), επηρέασε στη διαδρομή τους πάντες. Βασική πηγή επιρροής ήταν οι δίσκοι (33 και 45 στροφών) το ραδιόφωνο και τα υπόλοιπα ΜΜΕ, και βεβαίως οι συναυλίες.

Στην Ελλάδα ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του ’60 αρχίζουν να τυπώνονται τα πρώτα 45άρια με τραγούδια του Bob Dylan στην τότε πορτοκαλοκόκκινη CBS –«Subterranean homesick blues / She belongs to me» [CBS BA 301079], «Like a rolling stone / Positively 4th Street» [CBS BA 301089], «I want you / Rainy day woman» [CBS BA 301111], «Lay lady Lay / I threw it all away» [CBS BA 301258] κ.ά.–, ενώ το πρώτο long play που βγήκε ποτέ σε ελληνική εκτύπωση πρέπει να ήταν το «Nashville Skyline» [CBS SBPG 63601] τo 1969. (Στο σάιτ discogs έχει εμφανισθεί κόπια του «John Wesley Harding» με ελληνικό εξώφυλλο και ολλανδικό βινύλιο σε παλαιά ετικέτα της CBS, αλλά κατά πάσα πιθανότητα πρόκειται για μεταγενέστερη έκδοση – μετά το 1968 δηλαδή). Όπως πολύ μεταγενέστερη (μέσα δεκαετίας ’70) είναι και η έκδοση του LP «Subterranean Homesick Blues» (δηλαδή του «Bringing It All Back Home»), που είχε βγει (και) στην Ελλάδα με τον τίτλο της ολλανδικής και της γερμανικής έκδοσης.

Εκεί προς το 1968 εμφανίζονται και οι πρώτοι fans του Dylan στη χώρα, που συνασπίζονται, ας το πούμε έτσι, γύρω από τον Τάσο Φαληρέα (ένας ήταν ο μετέπειτα ποιητής Πέτρος Μοροζίνης). Σ’ αυτή την παρέα, που δεν ξέρουμε πόσο ανοιχτή ήταν, κάποια στιγμή θα μπει και ο Διονύσης Σαββόπουλος…

Τον Οκτώβριο του 1969 ο Σαββόπουλος τραγουδά στο «Περιβόλι του Τρελλού» [Lyra] τη σύνθεσή του «Οι πίσω μου σελίδες», που παρέπεμπε, ως τίτλος βεβαίως, στο «Μy back pages» από το «Another Side of Bob Dylan» του ’64.

Δύο μήνες αργότερα, τον Δεκέμβριο της ίδιας χρονιάς, ο ποιητής Λευτέρης Πούλιος κυκλοφορεί το πρώτο του βιβλίο υπό τον τίτλο Ποίηση [Ανεξάρτητη Έκδοση], συμπεριλαμβάνοντας ανάμεσα στα υπόλοιπα ποιήματά του το Άσμα («Ο τραγουδιστής Ντύλαν που είχε μια κιθάρα και μια καλύβα/ στον Αμαζόνιο έφτυνε στο ποτάμι ακολουθώντας δικό του νόμο/ για να χωθεί στα γρανάζια της μηχανής/ απ’ την καλύβα και το ποτάμι») και βεβαίως το Μπομπ Ντύλαν («κι αν θέλετε κάτι ακόμα σας βεβαιώνω/ πως είμαι ένας βλάκας μέσα στο σκοτάδι/ που σούρνει τ’ αργά του μάτια από ώριμο γυαλί/ αργά πάνω στα πράγματα/ και δεν πολύ σκοτίζομαι να εκφράσω/ τις αμφισβητήσεις μου γι’ αυτά»), χώνοντάς τα στον Dylan –και μάλιστα πολύ πρώιμα– την εποχή του «Nashville Skyline», όταν ο Aμερικανός προσκυνούσε τις «παραδοσιακές αξίες» του Νότου.

Το καλοκαίρι της ίδιας χρονιάς (1969) οι M.G.C. (Δημήτρης Πουλικάκος, Δημήτρης Πολύτιμος, Τάκης Σέμπος, Βασίλης Ντάλλας, Τζίμης Τζιιμόπουλος) ηχογραφούν πρόχειρα στις Σπέτσες το «Γύρω γύρω στη σκοπιά» (που ήταν το «All along the watchtower» από το LP του Dylan «John Wesley Harding») για το οποίο σημείωσε ο Πουλικάκος το 2004 στο ένθετο του άλμπουμ του «Αδέσποτα Σκυλιά» [ΜΒΙ]:

«Ήταν το πρώτο κομμάτι που τραγουδήσαμε στα ελληνικά με τους M.G.C. το 1968. Είχα κάνει τη μετάφραση και ένα βράδυ που το παίζαμε στου Λεωνίδα στην Πλάκα είχε έρθει να μας ακούσει και ο Διονύσης Σαββόπουλος, ο οποίος μου ζήτησε τα λόγια, του τα ’δωσα και αλλάζοντας αρκετά τους στίχους, το έβγαλε ως ‘Ο παλιάτσος και ο ληστής’!».

Η δεκαετία του ’70

Φυσικά «Ο παλιάτσος κι ο ληστής» είναι ένα από τα high-lights του άλμπουμ του Διονύση Σαββόπουλου «Μπάλλος» [Lyra]. Στον δίσκο, που βγήκε τον Μάρτιο του ’71, συμμετείχε και ο Πουλικάκος, που έπαιζε κρουστά κι έκανε φωνητικά, ενώ αναδεικνύεται, ανάμεσα σε άλλα, και το ιδιαίτερο ταλέντο του Σαββόπουλου, να μετατρέπει δηλαδή ξένα τραγούδια σε «δικά του».

Κάτι, εξάλλου, που αποδείχθηκε περίτρανα και με το «Άγγελος εξάγγελος» από το LP «Το Βρώμικο Ψωμί» [Lyra, 1972]. Όπως όλοι πια γνωρίζουν το «Άγγελος εξάγγελος» ήταν το «The wicked messenger», κι αυτό από το «John Wesley Harding»).

Bob Dylan δεν τραγουδούσαν μόνον ο Πουλικάκος και ο Σαββόπουλος εκείνα τα χρόνια αλλά και οι Διόσκουροι (Βαγγέλης Γερμανός, Βασίλης Ζαρούλιας), ο Λάκης Τυπάλδος, η Φλέρυ Νταντωνάκη, πάντα η Ευγενία Συριώτη, προφανώς και άλλοι, ενώ και το ντουέτο Δάμων & Φιντίας (Παύλος Σιδηρόπουλος, Παντελής Δεληγιαννίδης) δεν ήταν έξω από την «ντυλανική» επιρροή. (Μια δεκαετία και βάλε αργότερα ο Σιδηρόπουλος θα απέδιδε, ως μέλος μιας παρέας, τo… «οι μπαγλαμάδες να παίζουν Ντύλαν και τα νταούλια να παίζουν Yes»… σε μουσική Στέλιου Βαμβακάρη και στίχους Πάνου Ηλιόπουλου).

Το 1971 στο περιοδικό Διάλογος (τεύχος 6), που εξέδιδε η Αμερικανική Πρεσβεία στην Αθήνα, ο Gene Bluestein (καθηγητής στο Fresno στην California) γράφει το κείμενο «Η λαϊκή παράδοση και η ποίηση της ροκ», όπου σε ξεχωριστή παράγραφο εξετάζει τον… «Ντύλαν και το λαϊκό ροκ». Πρόκειται για ό,τι σοβαρότερο είχε γραφτεί έως τότε στην Ελλάδα για το θέμα.

Άρθρα για τον Dylan αρχίζουν σιγά-σιγά να εμφανίζονται ακόμη και στα οικογενειακά και μέινστριμ περιοδικά της εποχής, που σημαίνει πως η… βεντάλια ανοίγει και πως η πληροφορία, σιγά-σιγά, αρχίζει να διαχέεται. Έτσι κάπως στα ΕΠΙΚΑΙΡΑ (τεύχος 140, 9-15 Απριλίου 1971) υπάρχει άρθρο, προφανώς μεταφρασμένο από την ξένη, υπό τον τίτλο «Γιατί δεν μιλάει ο Ντύλαν;». Το άρθρο κινείται γύρω από την πρόσκαιρη απομάκρυνση του Dylan από τα live και τη δισκογραφία.

Τον Μάρτιο του 1972 η εφημερίδα Μουσική Γενιά (τεύχος 4 της 25ης Μαρτίου) μέσω του δισκοπωλείου Pop Eleven, μοιράζει πέντε (ξένα) βιβλία με στίχους του Dylan σε νικητές διαγωνισμού (οι επίδοξοι νικητές θα εύρισκαν σε ποιους ανήκαν οι ακτινογραφίες δύο κρανίων! – ήταν εύκολο, γιατί το ένα κρανίο... φορούσε στρογγυλά γυαλιά) προσφέροντας και δισέλιδη αφίσα.

Το 1973 συνέβη κάτι σημαντικό. Η Ευγενία Συριώτη-Burk δίνει το πρώτο βιβλίο στην Ελλάδα με μεταφρασμένους στίχους του Bob Dylan, ως Τα Τραγούδια του Μπομπ Ντύλαν [εκδ. IBC Hellas], ενώ την επόμενη χρονιά (1974) ο Τάσος Φαληρέας με το Bob Dylan approximately complete works παραδίδει μιαν ανεξάρτητη έκδοση με ωραίο εξώφυλλο του Δημήτρη Αρβανίτη, στην οποία περιέχονταν αμετάφραστοι στίχοι τραγουδιών του Dylan μέχρι και το «Planet Waves» του ’74.

Το LP «Desire», που κυκλοφόρησε τον Ιανουάριο του 1976, ήταν ένα άλμπουμ του Dylan που ακούστηκε αρκετά στην εποχή του (περιέχει εξάλλου και το «Joey», που φαίνεται πως επηρέασε τον Σαββόπουλο στο «Μακρύ ζεϊμπέκικο για το Νίκο»), όταν στο περιοδικό Τέχνης ΣΗΜΑ λίγους μήνες αργότερα (τεύχος 14, Δεκέμβρης ’76) αναπτύσσεται ένα ενδιαφέρον αφιέρωμα στον αμερικανό τραγουδοποιό με την επιμέλεια του Μιχαήλ Μήτρα.

Στον πρόλογο ο Μήτρας γράφει για την πορεία του Dylan στη χώρα, που ξεκινά (όπως λέει ο ίδιος) το 1964 με την εμφάνιση των πρώτων δίσκων «εισαγωγής», περνάει από τα Youth Hostel και την ποίηση του Λευτέρη Πούλιου στα ροκ συγκροτήματα / καλλιτέχνες της εποχής (Διονύσης Σαββόπουλος, Δημήτρης Πουλικάκος-Εξαδάκτυλος, Μπουρμπούλια, Νίκος Παπάζογλου-Θόδωρος Παπαντίνας-Μακεδονομάχοι), για να καταλήξει στις κάπως τυχαίες εκδόσεις βινυλίων του – στις αρχές του ’70 πια.

Στα μέσα, όμως, των seventies κάτι αλλάζει, όπως γράφει ο Μήτρας, σε σχέση με τη δισκογραφία του Dylan. Διαβάζουμε (πάντα από το ΣΗΜΑ):

«Και ξαφνικά στο τέλος αυτού του καλοκαιριού (σ.σ. το καλοκαίρι του 1976) οι κεντρικοί τοίχοι της Αθήνας γέμισαν με αφίσες του Ντύλαν(σ.σ.!!). Για πρώτη φορά έπαιρνε μια τέτοια καθημερινή δημοσιότητα στον τόπο μας ένα πρόσωπο, που εδώ και 15 σχεδόν χρόνια αποτελεί ένα αυθεντικό φαινόμενο στον διεθνή χώρο της μουσικής, αλλά και της κουλτούρας γενικότερα. Η αφίσα του στους αθηναϊκούς τοίχους του ’76 πληροφορούσε το κοινό ότι (επιτέλους) ολόκληρη η σειρά των άλμπουμ του Μπομπ Ντύλαν ήταν τώρα προσιτή στα καταστήματα δίσκων, για τους ενδιαφερόμενους».

Το αφιέρωμα θα ολοκληρωνόταν με κείμενο του Τάσου Φαληρέα (αναδημοσίευση μερών από το βιβλίο Bob Dylan approximately complete works, που προαναφέρθηκε), με αποσπάσματα συνεντεύξεων, αλλά και μ’ ένα κείμενο τού μελετητή του rock Richard Goldstein σχετικό με τη δισκογραφική και συναυλιακή «επιστροφή» τού Dylan, το 1974.

Το όνομα «Μπομπ Ντύλαν» παίζει μέχρι και στην τραγουδοποιία της εποχής, με τον Βασίλη Παπακωνσταντίνου να άδει «Με νικοτίνη δυνατή και τον Μπομπ Ντύλαν/ και τους ρεμπέτες στα παλιά γραμμόφωνα…» (μουσική Αντώνης Βαρδής, στίχοι Πάνος Φαλάρας από το LP «Βασίλης Παπακωνσταντίνου» στην MINOS τον Δεκέμβριο του ’78) και με τον Κώστα Χατζή στο «Αρουραίοι της νύχτας» (μουσική του ιδίου σε στίχους Σώτιας Τσώτου από το 2LP «Θυμηθείτε μαζί μου, 18 Χρόνια Κώστας Χατζής/ Χατζής ’79» στην Philips το 1979) να κεντράρει σ’ αυτήν ακριβώς την παρατεταμένη «ντυλανική» προσαρμογή («Μια νέα τάξη με πλουτοκράτες και δυνατούς/ μας κοροϊδεύει με συναυλίες για τους φτωχούς/ αχ Μπόμπι Ντύλαν να κλαίω μ’ έκαναν κάποτε οι στίχοι σου/ τώρα αυτοκράτορα σ’ έχουνε κάνει οι ανθρακωρύχοι σου»).

Στο περιοδικό Ήχος & Hi-Fi (τεύχος 68, Νοέμβριος 1978) μεταφράζεται μεγάλη συνέντευξη του Bob Dylan στον Robert Shelton, που είχε δοθεί για λογαριασμό του βρετανικού περιοδικού Melody Maker (July 29, 1978) και όχι για λογαριασμό του New Musical Express (όπως διαβάζουμε στον Ήχο). Κάποια στιγμή ο Shelton ρωτάει: 
– Ποιες είναι οι σημερινές σχέσεις σου με τη θρησκεία; Γιατί για μια στιγμή πίστεψα ότι αποφάσισες να επιστρέψεις στις εβραϊκές ρίζες σου…
–  Όχι δεν πολυέχω τέτοιες ρίζες για να ανατρέξω σ’ αυτές. Ούτως ή άλλως δεν ακολουθώ καμιά επίσημη θρησκεία, για να αφοσιωθώ σ’ αυτήν. Το μόνο πράγμα στο οποίο μπορώ να βασιστώ είναι η δική μου απομονωμένη ύπαρξη.

Τον Φεβρουάριο του ’79 η εφημερίδα Το Βήμα δημοσιεύει συνέντευξη του Bob Dylan στον Γιάννη Φλέσσα («Από την εποχή του Προμηθέα ο καλλιτέχνης είναι επαναστάτης»), η οποία υπάρχει και στο βιβλίο του Φλέσσα Ιδέες και Δημιουργοί [Ανεξάρτητη Έκδοση, χ.χ., κυκλοφορία, πάντως, μετά τον Μάιο του ’79].

Στο Ποπ & Ροκ επίσης (τεύχος 12, Φεβρουάριος 1979) αναδημοσιεύονται δύο ακόμη συνεντεύξεις του Bob Dylan στο περιοδικό Rolling Stone –η μία στον Paul Nelson και η άλλη στον Jonathan Cott–, αλλά είναι λίγο παλαιότερες και δεν πιάνουν τη «στροφή», όταν ο Dylan θα δώσει τελικώς το απογοητευτικό χριστιανικό LP «Slow Train Coming» (Αύγουστος 1979), που βρίσκει την ελληνική δισκογραφία σε μεγάλες φόρμες, με τα σχετικά περιοδικά (Ποπ & Ροκ, Ήχος & Hi-Fi, Μουσική…) να γράφουν τα ανάλογα κατεβατά.

«Ο Dylan Άγιασε!!» τιτλοφορείται το άρθρο του Κώστα Αρβανίτη στη Μουσική (τεύχος 25, Δεκέμβριος 1979), στο οποίο ασκείται σκληρή αλλά επί της ουσίας κριτική εν σχέσει με την «ντυλανική» στροφή.

Η δεκαετία του ’80

Με το που μπαίνει η δεκαετία του ’80 σκάνε κάποια βιβλία με μεταφράσεις στίχων του Dylan, όπως το Ο Πρώιμος Bob Dylan Κατά Προσέγγιση [Εκδόσεις μη Άμεσης Επανάστασης, Αθήνα 1980] του Γιάννη Τζώρτζη και Ο Bob Dylan και τα Τραγούδια του [Μπαρμπουνάκης, Θεσσαλονίκη 1980] σε μετάφραση Μάρκου Ρήγου, όμως δύο είναι οι εκδόσεις που επιχειρούν να δουν πέρα από το προφανές, το Μπόμπ Ντύλαν, Τζο Χίλλ, Γούντυ Γκάθρυ / Ιστορία του αμερικάνικου λαϊκού τραγουδιού [Νεφέλη, Αθήνα 1981] του Ουμπέρτο Φιόρι και βεβαίως το Bob Dylan/ ένα όχημα [Γιάννης Β. Βασδέκης, Αθήνα 1981] του Γιάννη Τζώρτζη, το πρώτο σημαντικό βιβλίο για το rock (από έλληνα συγγραφέα) που κυκλοφόρησε ποτέ στην Ελλάδα.

Λίγο αργότερα ο Τάσος Φαληρέας στο ευθυμογράφημά του Γερομαλάκα Ντύλαν… [Ντέφι #7, Καλοκαίρι 1983] σκαρώνει ένα «ντυλανικό» κείμενο με πολλούς αποδέκτες, με τους Last Drive να δίνουν μια ωραία διασκευή του «It’s all over now, Baby Blue» στο LP τους «Heatwave» [Hitch-Hyke, 1988].

Το 1989 είναι μια σημαδιακή χρονιά στην ελληνική περιπέτεια του Bob Dylan.

Ο αμερικανός τραγουδοποιός επισκέπτεται για πρώτη φορά την Ελλάδα, δίνοντας συναυλίες πρώτα στην Πάτρα (26 Ιουνίου) κι έπειτα στην Αθήνα (28 Ιουνίου), όπου και θα εμφανισθεί μαζί με τον Van Morrison (τους μαγνητοσκόπησε και το BBC στον λόφο του Φιλοπάππου την προηγούμενη μέρα!). Ηχογραφήσεις από τα ελληνικά live υπάρχουν στο ιταλικό bootleg «All the way down to Italy» του 1991, εκεί όπου ακούγονται το «Tears of rage» των Bob Dylan και Richard Manuel από το «The Basement Tapes» (Πάτρα) και το «House of gold» του Hank Williams (Αθήνα).

Η δεκαετία του ’90

Ακριβώς το 1990 η Χαρά Αργυροπούλου τραγουδά το «Ο παλιάτσος και ο ληστής» (Bob Dylan – Διονύσης Σαββόπουλος) στο άλμπουμ της «Υποκλίνομαι» [WEA], ενώ το ίδιο πράττει και ο Χάρης Κατσιμίχας στο άλμπουμ «Υπάρχει Λόγος» [MINOS, 1992], που υπογράφουν οι Γιώργος Νταλάρας / Χάρης & Πάνος Κατσιμίχας.

Το 1993 (22 και 23 Ιουνίου) ο Dylan επανέρχεται στην Αθήνα και εμφανίζεται στον Λυκαβηττό με σαπόρτ τον Πάνο Κατσιμίχα. (Σ’ εκείνες τις συναυλίες είχε τραγουδήσει μόνος του ο Πάνος Κατσιμίχας, επειδή ο αδελφός του Χάρης ήταν στο Κρατικό Νοσοκομείο της Νίκαιας με διάσειση, όπως είχε πει ο ίδιος ο Πάνος στην Ελευθεροτυπία και στον Φώτη Απέργη την 30η Αυγούστου 2009).

Κάθε καινούρια δουλειά του Bob Dylan εξακολουθεί να απασχολεί τους μουσικόφιλους, με την νεότερη γενιά των τραγουδοποιών να διασκευάζει και πάλι «ντυλανικά» άσματα.

Οι Πυξ Λαξ με τον Φίλιππο Πλιάτσικα τραγουδούν στην «Στίλβη» [MINOS-EMI, 1998] το «Señor (Tales of yankee power)» από το «Street Legal» του 1978, ενώ ο Φοίβος Δεληβοριάς στο CD «Ο Καθρέφτης» [Ακτή, 2003] δίνει την δική του εκδοχή για το «Slow train» («Τρένο στην κορυφογραμμή») από το «Slow Train Coming» του ’79.

Στο τέλος της δεκαετίας (1999) κυκλοφορεί κι ένα βιβλίο από τις εκδόσεις Σιγαρέτα, υπό τον τίτλο Μπομπ Ντύλαν Bob Dylan.

Η δεκαετία 2000-2010

Στα μέσα της δεκαετίας νέα «ντυλανικά» βιβλία προστίθενται στην ελληνική βιβλιογραφία: Bob Dylan / H ζωή μου / Ημερολόγιο 2005 [Μεταίχμιο, 2004], Bob Dylan / Η ζωή μου [Μεταίχμιο, 2005], Το Λεύκωμα του Bob Dylan [Μεταίχμιο, 2005], Bob Dylan / Τραγούδια 1962-2001 [IANOS, 2006] και Τροβαδούροι / Νηλ Γιανγκ, Βαν Μόρισον, Μπομπ Ντύλαν, Λέοναρντ Κοέν, Τζον Λένον [ΙΑΝΟS, 2006] του Γιώργου-Ίκαρου Μπαμπασάκη, Bob Dylan / Τα πολλά πρόσωπα ενός μεγάλου τραγουδοποιού [εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ, 2008] της Μαρίας Μαρκουλή – πλουτίζοντας τη σχετική φιλολογία.

Επίσης, το 2009, ο Θανάσης Γκαϊφύλλιας τραγουδά στο Κύτταρο μία ωραία διασκευή του κλασικού «Blowin’ in the wind» με ελληνικούς στίχους («Αυτά που ρωτάς»).

Η δεκαετία του ’10

Την 29η Μαΐου 2010 ο Dylan θα εμφανισθεί για τρίτη φορά στην Ελλάδα, στο Terra Vibe Park στην Μαλακάσα – εκεί όπου θα βρεθεί και την 23η Ιουνίου 2014, αφού την προηγούμενη μέρα είχε δώσει ένα ακόμη live στην Θεσσαλονίκη…

Το 2016, τον Οκτώβριο, ανακοινώνεται πως ο Bob Dylan βραβεύεται με το Νόμπελ Λογοτεχνίας! Έτσι, δεν είναι καθόλου παράξενο το γεγονός πως νέα πονήματα θα δουν το φως στη χώρα μας, πάντα σχετικά με τον τιμώμενο.

Τυπώνονται, έτσι, τα βιβλία Ποιος είναι ο Μπομπ Ντύλαν; [Εκδόσεις Πατάκη] του Τζιμ Ο’ Κόννορ, Bob Dylan / 100 Τραγούδια: οι ιστορίες πίσω από αυτά και η σημασία τους [Εκδόσεις Πατάκης, 2016] του Βύρωνα Κριτζά και Το Φαινόμενο Bob Dylan [Μεταίχμιο, 2016] του Γιώργου-Ίκαρου Μπαμπασάκη.

Και η ιστορία σίγουρα δεν θα τελειώσει εκεί…

Από το βιβλίο του Γιώργου-Ίκαρου Μπαμπασάκη "Το Φαινόμενο Bob Dylan" [Μεταίχμιο, Δεκέμβριος 2016]

Σημείωση

Το κείμενο «Bob Dylan: η ελληνική διάσταση» δημοσιεύτηκε κατά πρώτον στο free press LiFO (#390, 12 Ιουνίου 2014), όσο και στο site lifo.gr (την ίδια μέρα). Στη συνέχεια αναδημοσιεύτηκε στο Δισκορυχείον (23 Ιουνίου 2014) σε μια περισσότερο εκτεταμένη μορφή, ενώ ένα μεγάλο μέρος του εμφανίστηκε στην πορεία και στο βιβλίο του Γιώργου-Ίκαρου Μπαμπασάκη Το Φαινόμενο Bob Dylan [Μεταίχμιο, Δεκέμβριος 2016]. Το κείμενο, ως ένας… ζωντανός οργανισμός, που συνεχίζει να αναπνέει, πέρασε στον Μετρονόμο (τεύχος 71, Απρίλιος-Ιούνιος 2019), ενώ τώρα επανέρχεται στο Δισκορυχείον με νέα επιπρόσθετα στοιχεία και έπεται συνέχεια…