ΧΡΗΣΤΟΣ ΛΕΟΝΤΗΣ κριτική για το πρόσφατο άλμπουμ του «Τραγούδια ευφρόσυνα», συν κάποιες γενικότερες σκέψεις για ορισμένους δίσκους του

Το πιο καινούριο άλμπουμ του Χρήστου Λεοντή, που κυκλοφορεί τώρα από τον Μετρονόμο, αποκαλείται «Τραγούδια Ευφρόσυνα» και όπως επισημαίνει ο ίδιος ο συνθέτης, στο σημείωμά του, στο βιβλίο με τους στίχους και με το 2CD:

«Ο τίτλος “Τραγούδια ευφρόσυνα” αποτελεί τη συνέχεια του αρχικού, που ήταν “Χελιδών ηδομένη... και τραγούδια ευφρόσυνα”, της ζωντανής παράστασης στο Ηρώδειο που είχα διευθύνει το 2005 στο Φεστιβάλ. Το πρώτο μέρος –Χελιδών ηδομένη– αποτελούσαν πέντε μουσικές ενότητες. Ήταν μια μεταγραφή με ελάχιστες αλλαγές από τις αρχικές θεατρικές εργασίες που είχα γράψει για λογαριασμό του Θεάτρου Τέχνης και του Εθνικού Θεάτρου, για τα έργα του Αριστοφάνη Αχαρνής, Σφήκες, Ιππής, Πλούτος, Ειρήνη. Κυκλοφόρησε σε μια εξαιρετική έκδοση σε CD και DVD από τον Μετρονόμο το 2010. Με πολλή χαρά σας παρουσιάζω σε αυτό το διπλό CD το δεύτερο μέρος εκείνης της συναυλίας, που ως περιεχόμενο θα μπορούσα να πω ότι απλώνεται σε ευρύ φάσμα της μουσικής μου δραστηριότητας(...)».

Το «Τραγούδια ευφρόσυνα» περιλαμβάνει 21 θέματα (δώδεκα στο πρώτο CD και εννέα στο δεύτερο), τα οποία προέρχονται: ένα από την «Καταχνιά» [Odeon, 1964], τρία από την «Ανάσταση Ονείρων» [ΕΜΙ / Odeon, 1966], έξι από το «Αχ... Έρωτα» [EMI / Columbia, 1974], ένα από το «Καπνισμένο Τσουκάλι» [EMI / Columbia, 1975], δύο από τις «Παραστάσεις» [ΕMI / Columbia, 1975], ένα από το «Μαντζουράνα στο Κατώφλι...» [Philips, 1980], δύο από δίσκους 45 στροφών, καθώς και πέντε ανέκδοτα (τουλάχιστον έως το 2005 για κάποια εξ αυτών).

Οι επιλογές είναι γενικώς πολύ καλές –θα πούμε στη συνέχεια και για τις μη-επιλογές–, εννοώντας πως ακούστηκαν τα καλύτερα τραγούδια και οι «επιτυχίες» του Λεοντή από τους περισσότερους κλασικούς δίσκους του, παρότι, όπως πάντα θα συμβαίνει στα live, κάποια κομμάτια απουσιάζουν (ένα θέμα που, σε κάθε περίπτωση, σχετίζεται και με τις προσδοκίες του κάθε θεατή-ακροατή ξεχωριστά). Δικαίως, θέλω να πω, ακούστηκαν έξι τραγούδια από το «Αχ... Έρωτα» (σε ποίηση Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα και απόδοση από τον Λευτέρη Παπαδόπουλο), τον ωραιότερο δίσκο του Χρήστου Λεοντή, τραγουδισμένα από τον πρώτο διδάξαντα Μανώλη Μητσιά (μου έκανε πάντως εντύπωση η αλλαγή του τίτλου σε δύο απ’ αυτά – το «Φεγγάρι» έγινε «Όταν βγαίνει το φεγγάρι» και το «Στου βελονιού την άκρη» έγινε «Στον αέρα παν»), ενώ σωστά δεν απουσιάζει το έξοχο «Έχει ο Θεός» σε στίχους Λευτέρη Παπαδόπουλου από την «Ανάσταση Ονείρων» (πρώτη εκτέλεση ο Μπάμπης Τσετίνης με δεύτερη φωνή την Λίτσα Διαμάντη, εδώ, ο εντυπωσιακός Δημήτρης Μητροπάνος), όπως και το «Πέντε λεβέντες» (που επί του παρόντος καταγράφεται ως «Η ζωή ανθίζει») από τον ίδιο δίσκο. Επίσης το «Μια φορά κι έναν καιρό» (στίχοι Μήτσος Ευθυμιάδης) από τις «Παραστάσεις» (εδώ με τον Γιάννη Κούτρα) είναι ένα τραγούδι που δεν μπορεί να απουσιάζει από τις λίστες τού Λεοντή, κάτι που ισχύει και για το «Και να, αδελφέ μου», από το «Καπνισμένο Τσουκάλι».

Ενδιαφέρουσες είναι και οι επιλογές από τα 45άρια. Λέμε βασικά για το πρώτο τραγούδι που δισκογράφησε ο Χρήστος Λεοντής (σε στίχους Μάνου Ελευθερίου) το 1963 σ’ ένα δισκάκι της RCΑ, «Το σπίτι γέμισε με λύπη» (πρώτη εκτέλεση Έφη Παναγιώτου, εδώ ο Γιάννης Κούτρας), όπως και για το πολύ περισσότερο γνωστό «Πού να χωρέση τ’ όνειρο» σε στίχους Μιχάλη Παπανικολάου (πρώτη εκτέλεση Ευάγγελος Περπινιάδης-Ρία Νόρμα, εδώ όλοι οι τραγουδιστές μαζί, συν χορωδία).

Από τα καινούρια για τότε τραγούδια του Λεοντή πολύ καλά είναι τα «Έρωτας αρχάγγελος» και «Τα πλοία δίχως φώτα και σημαία» (στίχοι Δημήτρης Λέντζος) με τον Δημήτρη Μητροπάνο (τραγούδια που θα έμπαιναν στο CD «Έρωτας Αρχάγγελος», που θα τύπωνε ο Μετρονόμος το 2007), ενώ και όλα τα υπόλοιπα βρίσκουν τους «σωστούς» ερμηνευτές τους, στα πρόσωπα των Ιωάννας Φόρτη, Μαρίας Σουλτάτου, Δώρου Δημοσθένους και Νένας Βενετσάνου. Δυνατή και στις θέσεις της είναι, βεβαίως, και η ορχήστρα.

Ένα-δυο ζητήματα που σχετίζονται με το ρεπερτόριο του Χρήστου Λεοντή (και όπως εκείνο παρουσιάζεται σε συναυλίες του) και όχι με την αξία και την ποιότητα της συγκεκριμένης εγγραφής.

Υπάρχει ένα άλμπουμ του Χρήστου Λεοντή, το «12 Παρά 5» [Philips, 1971], το οποίο γενικώς περνάει απαρατήρητο. Υπό την έννοια πως δύσκολα θ’ ακούσεις τραγούδια του να επανεκτελούνται. Ίσως και καθόλου. Το LP αυτό μπορεί, όντως, να μην είναι από τα καλύτερα τού Λεοντή, έχει όμως μέσα δυο-τρία κομμάτια που είναι καλά ή και πολύ καλά, όπως το «Ταξείδι» με τον άγνωστο Γιώργο Φωτόπουλο σε στίχους Σώτιας Τσώτου και το «Ζωή να σε χαρώ» με τη Μαρινέλλα σε στίχους Γιάννη Νεγρεπόντη. 

Ψάχνοντας για να δω ποια τραγούδια από αυτό το LP έχουν «ανεβεί» στο You Tube (έχουν «ανεβεί» σχεδόν όλα) πήρε το μάτι μου το εξής φαιδρό σε κάποιο κανάλι:

«Σπάνιο βινύλιο γιατί δεν ανατυπώθηκε λόγω χούντας. Ο στιχουργός Τάκης Μιχαηλίδης δεν είναι άλλος από τον Βαγγέλη Γκούφα ο οποίος αναγκάστηκε να υπογράφει λόγω πολιτικής κατάστασης με αυτό το ψευδώνυμο. Στο δίσκο αυτό εμφανίστηκε για πρώτη φορά στη δισκογραφία η Βούλα Σαββίδη».

Εγώ δεν ξέρω αν το «Τάκης Μιχαηλίδης» ήταν ψευδώνυμο του Βαγγέλη Γκούφα (έτσι αναφέρεται από ’δω κι από ’κει στο δίκτυο), ξέρω όμως πως εκείνο το «δεν ανατυπώθηκε λόγω χούντας» είναι μία από τις μεγαλύτερες αρλούμπες, που μπορείς να διαβάσεις οπουδήποτε – το λέω, επειδή είναι γνωστό πως ο δίσκος τυπώθηκε για πρώτη φορά, το 1971. Δηλαδή... δεν είχε πρόβλημα η χούντα όταν τον τύπωνε, αλλά θα είχε όταν θα τον ανατύπωνε!!

Και τούτο. Ακόμη κι αν παραδεχθούμε πως το «Τάκης Μιχαηλίδης» ήταν ψευδώνυμο του Γκούφα, γιατί να αποδεχθούμε την εξήγηση πως το ψευδώνυμο χρησιμοποιήθηκε για πολιτικούς λόγους, και όχι για κάτι άλλο; Κι αν είναι έτσι, τότε γιατί ο Γιάννης Νεγρεπόντης, πατενταρισμένος αριστερός, που μόλις είχε γυρίσει από την εξορία, υπογράφει με το ονοματεπώνυμό του και όχι με ψευδώνυμο κι εκείνος; Τέλος πάντων... έτσι τα έθιξα αυτά, για να δείτε (για ακόμη μία φορά) το τι σαχλαμάρα κυκλοφορεί.

Ένα από τα πιο υποτιμημένα άλμπουμ του Χρήστου Λεοντή είναι το «Μαντζουράνα στο Κατώφλι...» [Philips, 1980] σε στίχους Γιώργου Αρμένη. Εκεί υπάρχουν τα πολύ καλά τραγούδια  «Σε τούτη τη γωνιά της Γης», «Έμεινε τ’ όνειρο ορφανό», «Νταφούλης» (και τα τρία με τον Γιώργο Μεράντζα), καθώς και «Το φορτηγό» (με την Σοφία Βόσσου). Τα τραγούδια αυτά δεν ακούγονται πουθενά. Απεναντίας ακούστηκε πολύ το «Ξενητεμένο μου πουλί» με τον Γιώργο Μπαγιώκη (το τραγουδάει η Μαρία Σουλτάτου στο παρόν 2CD). Μάλιστα αυτό το τραγούδι γνώρισε επιτυχία και στην Ισπανία(!), αφού ως “Carta a l'exili” τραγουδήθηκε το 1987 από την Maria Del Mar Bonet και τους Cànem, όπως και πιο μετά στη Βραζιλία (το είπε η Badi Assad το 1995 και οι συντοπίτες της Uakti το 1996). Το τραγούδι είναι παραδοσιακό ηπειρώτικο, με στίχους διασκευασμένους από τον Αρμένη και φυσικά, το έχουν αποδώσει πολλοί και στην Ελλάδα (Δ. Μητροπάνος, Π. Θαλασσινός, Β. Σκουλάς κ.ά.). Θα πω όμως κάτι επ’ αυτού και θα επιμείνω. Το «Ξενητεμένο μου πουλί» δεν είναι το ωραιότερο τραγούδι τού LP «Μαντζουράνα στο Κατώφλι...».

Και το εξής. Η «Ανάσταση Ονείρων» [ΕΜΙ / Odeon, 1966] είναι ένα από τα καλύτερα LP του Χρήστου Λεοντή. Έχει μέσα δυνατά άσματα («Έχει ο Θεός», «Είναι σκληρός ο ουρανός», «Πού να χωρέση τ’ όνειρο», «Πάρε τα μάτια μου», «Θαρθή το βράδυ βροχερό», «Χαμοζωή»), όπως και μερικά ωραία ορχηστρικά σαν το «Σούρουπο στην Αθήνα» ή τη «Χαραυγή» (στα οποία εμφανίζεται ένας άλλος, πιο ελαφρύς, Λεοντής). 

Αυτά τα συγκεκριμένα τραγούδια του Λεοντή είναι ό,τι μπορείς να θεωρήσεις ως τραγούδια των κατατρεγμένων αριστερών της εποχής – και είναι αλήθεια πως ο Λευτέρης Παπαδόπουλος, που έχει γράψει τα λόγια στα περισσότερα (επίσης είχαν γράψει λόγια οι Μιχάλης Παπανικολάου και Γιάννης Κακουλίδης), είχε κάνει άψογη δουλειά. Τα λόγια έχουν αναφορές στη φτώχεια, στην εξαθλίωση, στη δύσκολη ζωή των λαϊκών συνοικιών –στις οποίες είχαν καταφύγει κυρίως οι κυνηγημένοι του Εμφυλίου, που προσπαθούσαν να ορθοποδήσουν όπως-όπως μέσα στο βίαιο κράτος της δεξιάς–, αλλά ταυτοχρόνως και στην ελπίδα πως αυτά ακριβώς τα βάσανα θα τελείωναν κάποια στιγμή και πως κάτι νέο και καλύτερο θα προέκυπτε στην πορεία.

Τέτοιου τύπου τραγούδια άρχισε να γράφονται με κάποια μεγαλύτερη άνεση επί Ένωσης Κέντρου (όπως εκείνο το περίφημο του Γιάννη Μαρκόπουλου «Ποιος δρόμος», με Καζαντζίδη, Κούρκουλο και Μαρινέλλα, που ακούστηκε στην ταινία Αδίστακτοι του Ντίνου Κατσουρίδη, το 1965), όμως ακόμη και τότε η λογοκρισία ήταν εκεί, δηλώνοντας παρούσα και επεμβαίνοντας... όπου απαιτείτο. Για παράδειγμα στη «Χαμοζωή» η στροφή «Σφύριζαν πλοία, φεύγαν ματανάστες / στην παραλία οι απεργοσπάστες / λάσπη στο χαρμάνι, για χαμοζωή» είχε μετατραπεί σε «Σφύριζαν πλοία, μετανάστες φεύγαν / κάπνα στο λιμάνι, πίκρα ως το πρωί / στην παραλία οι μανάδες κλαίγαν / για το φτωχομάνι, τη χαμοζωή» (όπως διαβάζουμε στο βιβλίο του Λευτέρη Παπαδόπουλου Τα Τραγούδια μου, στον Κάκτο, το 1982).

Τέτοιου τραγούδια δεν έγραφαν τότε ούτε οι λαϊκοί (που ήταν κάπως πιο... μπρούτοι στις προσεγγίσεις τους), ούτε οι περισσότεροι από τους «έντεχνους» (ίσως γιατί δεν είχαν αυτού του είδους τα βιώματα). Και είναι αυτά ακριβώς τα κομμάτια που, προσωπικώς, τα ξεχωρίζω ως κάτι το πολύ ιδιαίτερο, μέσα στο σώμα του «τραγουδιού με νόημα» της εποχής.

Τέλος, έχει αξία κι εκείνο που γράφει ο Χρήστος Λεοντής στις σημειώσεις τού 2CD:

«Τα τραγούδια από την “Ανάσταση Ονείρων”, όπως το “Έχει ο Θεός” και το “Χαμοζωή” τα δοκίμαζα τότε –το 1966– με τον νέο τότε τραγουδιστή Δημήτρη Μητροπάνο, αλλά για λόγους ανεξάρτητους από τη θέλησή μας δεν ευοδώθηκε εκείνη η συνεργασία. Μάλιστα, 18άρης τότε ήρθε με τον αγαπημένο θείο του και μου τραγούδησε το “Πού να χωρέσει τ’ όνειρο”. Τα κατοπινά χρόνια τα τραγούδησε ο Δημήτρης σε κάποιες συναυλίες που κάναμε. Το πλήρωμα του χρόνου μπορεί να άργησε, αλλά ήρθε, επιτέλους, το 2005 στο Ηρώδειο. Θα χαρείτε κι εσείς, όπως κι εγώ, τη μεστή και ρωμαλέα ερμηνεία του Δημήτρη, που δίνει φτερά σ’ αυτά τα τραγούδια».

Όντως.

Γράψαμε πολλά με αφορμή το πιο καινούριο άλμπουμ του Χρήστου Λεοντή, αλλά δεν νομίζω πως έβλαψαν κανέναν...

Επαφή: www.metronomos.gr